Nova Evropa

nojevića »Ludilo ı kultura«, ı više studija i članaka Dušana S. Nikolajevića {u njegovim knjigama u po listovima). Od Rusš u Jugoslaviji napisao je više članaka po časopisima dobar poznavalac Dostojevskog kao pisca prol. A, Pogodin (u »Srpskom Književnom Glasniku« za 1921, u »Misli« za 1925: »Dostojevski kao mislilac«, za 1926: »,Zli dusi od Dostojevskog«, i drugi), Konačno, valja nam još registrirati i jedan veoma zanimljiv kritički zahvat u problem samog Dostojevskog od strane A u š usta Cesarca, u njegovoj komparativnoj studiji »DostojevskiLenjin, dva pola ruskoga antimperijalizma« {»Književna RepuБИКа« ха 1924, Бг, 5/6), баје je pokušao omjeriti naročitim ideološkim mjerilom obje ove značajne i istorijske pojave ruske duhovne kulture, Zauzevši izvjestan aprijoristički stav u svojoj ideološkoj fundaciji, Cesarec je nastojao da ukaže koliko je isprekidana ideološka linija kod Dostojevskog, prateći da u njedovu misaonom razvoju od njegovih »demonski« buntovnih godina pa sve do njegove »karamazovske« skepse i »raskoljnikovзКоб« posrnuća, u posljednjem deceniju mješova života, kada se grafička krivulja njegova ideološkog posrtanja srozava, takoreći sama u sebe, u jednoj ftugaljivoj kompromisnosti. »Dualan, na prelomu dva vijeka — ikako je to bilo Devetnaesto Stoljeće i u samoj Rusiji«, — veli Cesarec za Dostojevskoga — »on je u sebi nosio Srč sumnje, i to je njegovo ,bogoborstvo' moralo nužno nadoći, I ako se on u tom bogoborstvu uvijek opet obraćao bogu, onda je to bio samo pad i dobrovoljno skrušenje titana, koji se našao pred nepobjedivim silama, zemaljskima a ne nebeskima, stvarnima kao što je bila cijela stara Rusija, sa svemoćnim carem i crkvom a bespomoćnim narodom i inteligencijom, Protiv te iste Rusije on se sam bunio u svojoj mladosti, približavajući se već smjeru socijalističkom, Tamnica je bila njegov put u Damask, mjesto k socijalizmu on se obratio kršćanstvu, poprimivši tako šve karakteristike roba koji se izmiruje sa svojom tammicom., Kakvo je spasenje moglo doći narodu u tamnici od tog robijaša, Epikteta kršćanstva, koji je blačoslovio svoj vlastiti trnovi vijenac i tamnicu proglasio hramom? Sad. ili je narod — noseći u sebi Bosa — već spasen, čemu da onda još spasavati; ili pak usprkos Boga u sebi nije spasen, — znači da mu za spasenje ne koristi Bod. Što dakle? Srušiti tamnicu? Kada bi to i bilo moguće, Dostojevski se bojao potresa, bojao se ruševina, na kojima nije vidio šta se ima i može da sagradi; mjesto revolucijonarom, postao je tako konzervativcem — antipodom onoga koji se u znanju što ima da gradi nije bojao potresa, sam ба izazivajući; antipodom Lenjina.« Sasvim je drugi tempo i pravac kretanja te krivulie uspona kod stvarača Ruskoša Oktobra 1917. Komparacija, ili bolje reći disparacija, izmedju ova dva ruska tražioca boga ma zemlji. kulminira u jednoj rudimentarnoj, ali zato vrlo odredjenoj, slici koju daje Cesarec: »Zamislite globus, i Dostojevski i

322