Гледишта

ma dogmi morala biti. Tu više ndje reč samo o dogmatskoj anticipaciji budućnosti, nego o dogmatskoj frustraciji sadašnjosti o kojoj se mora govoriti da jeste ono što ona stvamo nije i da nije ono što stvarno jeste. U ranijim vekovima, istorijski idealizam se ispoljavao na taj način što je na temelju dogme o svetu kao nečem nužno dobrom i umnom, inspirisao proganjanja svih onih koji u tako nešto nisu mogli verovati jer su bili „zavedeni” suviše jednostavnim činjenicama svakodnevnog iskustva, ili onim što je za njih bilo još opasnije: takvim viđenjem činjenica koje je bilo slobodno od uobičajene svakodnevne mistifikacije izvođene po principu: „ako se stvamost ne slaže sa našim uzvišenim predstavama o njoj, onda utohko gore po stvarnost”. Način ispoljavanja istorijskog idealizma nije se ni danas mnogo promenio. Njegova privlačnost oduvek je dolazila od jedne strane njegove dvostruke prirode, one koja je surovoj i neprijatnoj stvamosti stavljala u izgled jednu drugu umnu, savršenu i večitu stvamost. Odbojnost istorijskog idealizma uvek je morala dolaziti od one dmge njegove strane, od one koja je u ime idealne društvene stvarnosti i u ime idealnog čoveka gušila ovu prisutnu stvamost i ovog stvarnog čoveka koji nije oličenje ni apsolutnog dobra ni apsolutnog zla. No kad govorimo o privlačnosti ili odbojnosti istorijskog idealizma, jasno je da je tu reč o nekim sekundarnim vidovima odnosa jedne doktrine ili jednog idejnog stanovišta prema individualnoj svesti koja to stanovište može prihvatiti ili odbiti. S te tačke gledišta, ono što za jednoga može biti privlačno, za dmgoga može biti odbojno, pa ostajanje u okvirima takvog razmatranja našeg problema ne bi obećavalo nikakav značajniji rezultat. Za naše pitanje mnogo je značajnije razmatranje položaja jedne doktrine kao što je marksizam u istorijskom i dmštvenom događanju. Ne može se poreći da u svom izvornom obliku ta doktrina nije istorijski idealizam, nego, naprotiv, istorijski materijalizam. Isto se tako ne može poreoi da su u samoj Marksovoj ličnosti i delatnosti sjedinjeni revolucionamost i kritička racionalnost. Ali kako je onda bilo moguće da se marksizam u nekim svojim značajnim oblicima transformiše u istorijski idealizam i dogmatizam? Da li je u pitanju zabluda proistekla iz nedovoljnog poznavanja Marksovog stanovišta, dakle, jedna čisto kognitivna zabluda? Potvrdan odgovor na ovo pitanje ne izgleda kao razložno prihvatljiv. Takav jedan odgovor implicirao bi tezu da Ijudi biraju ove ili one puteve istorije jedino na bazi racionalne obaveštenosti o ispravnosti ili neispravnosti takvih puteva. S dmge strane, potpuno eliminisanje izbora koji bi se izvodio na os-

712

DR BRANKO PAVLOVIĆ