Књижевне новине

||| j VRTA O |}

Hamletovo Klasično pitanje „biti ili ne“ moglo bi se racionalnom deđukcijom svesti na svoju dublju sadržinu: „Kako biti“ — đa bi se pošteno i samozađovoljno „nešto bilo“, nešto ljudsko afirmiralo u životu, i da se ne bi trebalo nezadovoljno završiti S „ne biti : To je u osnovi pitanje savjesti: rjesavanje odnosa prema samome sebi, i pitanje svijesti: rješavanje GTO sa prema društvu u kojemu 56 ŽIvi. Odnosno, to je u stvari problem formiranja stava i stila ličnog života kao rezultante često neđovoljno izraženih ili divergentnih sila „savjesti“ i „svijesti“. tome je suština Hamletova probleto je Omo

Shakespeareovoj traaktuelnost ži-

ma, i ovoj slavnoj S! gediji daje uvijek novu i neuništivo pravo na vot. . . To staro Tamletovsko Pitanje a pravo nastaje iz sukoba emotivn! ili racionalno još neprečišćenih kom ponenata veoma složenih , poJmova savjesti i svijesti, zbog ogran!čenih mogućnosti njihove JSL subjektivne spoznaje i pune individualne · afirmacije u svakom trenutku razvitka društva. „Osnovna sadržajna i idejna konstanta OVE drame podložna je dakle stalnim varijacijama tek na tim različitim razinama „savjesti“ i „svijesti“, i upravo zbog različitog shvaćanja tih razina u vremenu života i Uu prostoru društva. -

Još više je u vrememu i Đtostoru života podložan različitim promjenama scenski izraz svih tokova dramske sadržine ovog hamletovskog pitanja, u sklađu s uvijek novim, proširenim i osjetljivijim senzibilitetom ljudskog duha u rastu vremena. Zbog toga tolika literatura o „Hamletu“ i o mogućnostima ili varijantama njegova scenskog tumačenja, zbog toga stalne težnje režisera i napori glumaca da taj veliki đramski tekst i psihološki problem uvijek ponovo otkriJu — da ga s novim scenskim rjećnikom „odgonetnu“ i sebi i novim generacijama gledalaca.

"ET zato. je svaka predstava „Hamleta“ jedno novo iskušenje iskušenje i za kazališne stvaraoce i za gledaoce — ali i jedno iskušavanje — iskušavanje i odgonetavanje stare filozofske formule u jeziku nove stvarnosti. Od osobitog je interesa gotovo istođobni doživljaj i uporedna ocjena dvije Orlg!nalne engleske izvedbe „Hamleta“ — ako ih čovjek gleda u roku od nekoliko dana ~— jednom U londonskom „Old Vicu“, a dan kasnije u Shakespeareovom Stratforđu. Jedan engleski Kritičar otpočeo svoju Kmoitiku , Stratfordskog „Hamleta“ s konstatacijom da možda nema većeg kontrasta od oprećnosti između ove scenske postave i predstave „Hamleta“ koja se u isto doba đaje u londonskom kazalištu „Old Vic". I zaista, svakome tko je gledao obje predstave nameće se odmah takav zaključak. Ali taj zaključak ističe ujedno i svu širu lzražajnih mogućnosti kod savremenog scenskog tumačenja ovog klasičnog i već toliko puta igranog, ali nikad izigranog dramskog djela. Zanimljivo je međutim da se taj isti engleski kritičar zatim u nastavku svoje kratke recenzije u reviji „Plays and Plaves" ograničava samo na formalne tazlike obiju predstava, zadržavši se uglavnom na opisu scenskog Okvira i na nekim prigovorima historijski neđovoljno ađekvatnim kostimima. Vrlo malo, gotovo nikako se ne trudi, kao uostalom i većina drugih engleskih i inozemnih kritičara, da otkrije i analizira dublje razlike svih komponenata scenskog izraza, osobito glume i režije, u umjetničkom tumačenju različito shvaćenih bitnih elemenata dramske sadržine i Osnov nog hamletovskog pitanja.

Nama se međutim nametalo u prvi plan upravo traženje tih dubljih suštinskih razlika, jer to je ono što posebno zanosi istinskog kritičara, što daje specifičnu draž i zanimljivost kritičarskim analizama. Tražiti i pronalaziti ono NnOVO u scenskom tumačenju, ući u podvodne tokove izvorne režijske koncepcije i glumačke interpretacije, jedino je opravdan i ozbiljan stvaralački odnos prema različitim scenskim tumačenjima svakog dramskog ostvarenja. i)

Predstava „Hamleta“ u tradicionalnoj Shakespeareovoj kazališnoj kući, u londonskom „Old Vicu“, kao da je sva željela da iskoći iz 'ekova trađicija, đa se manifestira na nov, mođerniji način. Poznato je đa se eksperimentiralo s „Hamletom“ na različite načine, da je ovo djelo izvođeno čak u frakovima i prebacivano u salone kao konverzaciona filozofska drama. Pa zato

KNA&LŽKOJKME MhCdWiARE

[|D

općeljudsko, Što,

rodnom građu ·

se i težnji režisera Michaela Benthalla da „Hamleta“ shvati na romantičarski „način i da radnju smjesti u okvir dekora i kostima „fin đe siecla“ ne bi u osnovi moglo prigovoriti. Ali se odmah postavlja pitanje koliko neki historijsko uski, naglašeno naturalističkoformalistički okvir i odgovarajuće stilizirani način „igre daju novu, osobenu boju i prodorniji dramski smisao osnovnom „hamletovskom problemu. Bitno je dakle pitanje pri scenskom tumačenju takvih klasičnih dramskih tekstova, đa li spoj svih scenskih i glumačkih e-

U lemenata uzdiže neku usku histo-

rijsku projekciju ličnog sukoba čovjeka s okolinom do više razine jednog općeljudskog problema života. Uvijek postoji opasnost, OSObito kod scenskog tumačenja „Hamleta“, da se dramski problem spusti na razinu plitke historijske lokalizacije, da se suzi u okviru neke efemerne i indiviđualne reakcije razoračanog pojedinca. Režiser Bemthall težio je očito za tim da to hamletovsko pitanje odvoji od starog tradicionalnog okvira Helsingorske tvrđave, da ga izljušti iz tame srednjovekovnog „duha i dđaha, kako bi čitav ovaj bolno ljudski problem uzdđigao do širih historijskih i ljudskih spoznaja. Ali je u toj težnji učinio neoprostivu pogrešku što je predstavu usko lokalizirao, gotovo vodviljski stilski razvodnio u jednom vremenu, u kdjemu se tragični „hamletovski usklik sumnjičavog i borbemog tra ženja istine morao svesti na neki

romantičarski sentimentalizam, na apatičnu rezignaciju plačijive „svjetske „boli“.

I tako je u ovoj režijskoj koncepciji filozofski ozbiljan i borbeno realan Hamlet postao"meki, romantičarsko „nestvarmi i bolećivo izgubljeni Verter. Citav bitni smisao drame i predstave sveden je na jednu pliću, posve emotivnu podvrstu osnovnog hamletovskog pitanja, prebačen je sa svoje racionalne idejne podloge na sasvim drugi, naizgled tek isti ili slični, filozofsko-dramski kolosjek i emotivni idejni tok. Jer Verter je zapravo tek blijedi i pasiomi, a Hamlet je aktivhi izcaz tog vječitog ljudskog pitanja i otpora društvenoj sredini. Čitava predstava izgubila je zato dramatsku težinu i općeljudsku dubinu prvotne Shakespeareove dramske zamisli i pretvorila se u

POZNAN

Indija? Tema isuviše velika za ovaj naš čas razgovora — započeo je K. Svaminatam, šef indiske kulturne delegacije, prolesor književnosti i urednik lista „The Indian Express", Današnju Indiju ne možete upoznati ako ne znate njenu prošlost. To nije lak zadatak, Srećom, tu je prevodna Književnost koja i nama u Inđiji služi đa se mečusobno bolje upoznamo, Na putovanju po Sovjetskom Savezu, Čehoslcvačkoj i naročito Poljskoj nailazio sam na mnogobrojne proevođe naše klasične i savremene filosofije i literature. Čujem da se i kod vas prevodi mnogo. Ne, nije mi bilo poznato da je u Jugoslaviji objavljena i knjiga „Savremena indiska proza“ neposredno prevedena sa hindu jezika. To je još jedan korak napred. Treba negovati neposredne kontakte, slati ljude da na licu mesta uče jezike Indije. I obratno.

Raduje me što nailazim na živo interesovanje za moju zemlju, naročito za njenu duhovnu kulturu. Ako poznajete „Ramajanu“, poznavaćete celu Indiju. To najomiljenije delo klasične književnosti napisano je pre više od dve hiljade godina, u sedam knjiga. Po predanju „Ramajanu“ je ispevao pesnik Valmiki na zahtev samoga Brame. To je velika pesma o Rami i Siti, i velika pesma o životu Indije. Jedam poljski pesnik objavio je nedavno knjigu posvećenu Siti, Na pitanje: „Ko je najveći i najbolji čovek na svetu?“ dindiski pesnik odgovara „Rama“. Okupavši se u reci, odla~

zi u Šumu, seđa pod drvo i razmi-

šlja o božanskim rečima, Nailazi lovac i ubija pticu — mužjaka koji stoji uz ženku, Duboko dimut, pesnik u svojoj tuzi nesvesno izgovara prve stihove „Ramajane“. Reči mu potiču iz srca, ne iz glave, on ne zna šta govori. U Inđiji je srce sumce, a glava mesec — topla i hladna svetlost rasuđivanja. Stvaralac sveta Brama, ustvari njegova

žena, boginja poezije — jer Žžeme,

prilično površni, gotovo operetni spektakl. Taj dojam osobito pojačavaju napirlitani kostimi iz doba rokokoa i pompezno raskošni barokni dekor. Bivši danski vitezovi i dvorani utegnuti su u Šarolike husarske uniforme s velikim epoletama u prusko-britanskom stilu, a mlade*danske dvorske dame nose krinoline i lepeze sa sladunjavo koketnom gracijom operetnih subreta. Kralj ima masku i držanje Đorđa V., a sam Hamlet, u interpretaciji mladog glumca Johna Nevilla, obučen je u uski triko i bi-

jelu košulju — kao prvi plesač iz .·

baleta „Sylphidđe“ (kako je dobro primijetio spomenuti engleski kritičar). Mizanscenska postava i glumačka igra odgovaraju takvom romantičarskom scenskom okviru, jer su

je: bolja: - Pt pesnikovom duhu ponovo stvara svet. Nije li poezija novo stvaramje, kreativni proces? Po onome: „I reč beše u Boga...“, ili na sanskritu: „Nađa“. Da, u svojoj „Pustoj zemlji“ T. S. Eliot navođi citate i iz sanskrita.

Više od trideset miliona govori mojim, tamil jezikom. Kao što verovatno znate, hindi potiče 'od sanskrita, ali tamil ne pripađa istoj porodici. On je poreklom dravidski, Ima ih četiri. Najstariji je tamil, mnogobrojniji je talgu, a zatim dolazi kanadu i malajalam. To

je jezik države Kerala, prve komu-– nističke države u Indiji. Mislim

da bi komunisti iz Kerale trebalo da dođu ovde i upoznaju jugoslovenski komunizam RKkoegzistencije koji najbolje odgovara našim Uslovima i prilikama. |

O svom radu i književnosti Tamila?“ Krupne, duboke oči uveličane staklima naočara usredsređeno posmatraju listiće hartije koja čeka, Onda, pomalo oklevajući, profesor Svaminatan nastavlja:

„Predavao sam književnost na „Preziđensi Koledžu“ u Madrasu, na kome je istovremeno držao predavanja i potpretsednik Radakrišnan. Kao sekretar tamilske Akademije mogu da vam kažem da pripremamo Enciklopeđiju u deset tomova. Prvih pet. već je izašlo. Da, taj posao prevazilazi granice jednog ljudskog veka. Šta smo Uuopšte mi mali pisci i mali ljudi? Samo mehuri na površini vođe koji za trenutak zasijaju i onda nestaju. To je naša sudbina,

Veliki klasik Tamila, koji će kao zvezda sa nebeskog svoda večito blistati, je Valuver, pisac „Kurala“. Njegovo delo imalo je ogro-

man uticaj na književnost i život

ljudi ove indiske države, Misli su mu veoma duboke i poetski nadahnute. Da nađem poređenje ako je moguće? Recimo Rošfuko i njegove „Misli“, samo Valuver je snažniji. Prevođen je na mnoge jezike. Da biste upoznali indisku misao čitajte Cimerove Krjige o filoso~

(IŽ PUTNE BELEŽNICE)

stilizirani u lepršavoj baletnoj patetici, ostajući na površini dramskog sukoba i hamletovskog. pitanja. Bolećivo sentimentalno ili patetički naglašeno iskazivanje psiboloških uzbuđenja „oduzimalo je glumi unutrašnju dimenziju dubine, iskrivljujući ujedno pravu suštinu dramskih odnosa pojedinih likova. „Takvo scensko tumačenje „Hamleta“ djelovalo je stoga izvještačeno i neuvjerljivo, pa ni ovakva „ dosljedno stilizirana gluma nije mogla snažnije da zahvati glePotpuno je oprečna izvedba „Hamleta“ u Shakespeareovom rodnom gradu Stratfordu. Upravitelj Shakespeareova spomen teatra Glen Byam Shaw osnivao je svoju režijsku koncepciju na povjerenim elementima klasične postave ove tra-

OZBNPANT: PEJZAŽ

Tadi: GdODTeC VOICE

fiji, mitovima i simbolima Indije. Upoznaćete bolje zemlju Barata poetsko ime za Indiju. I naš današnji veliki pesnik Tamila nosi ime Barti. Pre više od dve hiljade godina Valuver je napisao tri Kknjige — tri kamena temeljca naše klasike, Prema indiskoj religioznofilosofskoj misli žčetiri su cilja ljudskog života — Vrlina, bogatstvo, ljubav i sloboda — u smislu hrišćanskog spasenja duše. „Kurala“ peva o tri cilja — nema četvrte knjige o slobođi duše. Tu su reči nedovoljne, nesavršene, lažne. Mislim da je tu hrišćanska crkva bila kratkoviđa i uskogruda pokušavajući da govori o spasenju đuše, Kod nas religija filosofski i spiritualno znači snagu, i kad se govori o kreativnim manifestacijama i duhovnim emanacijama u indiskom životu i stvaralaštvu ne treba na to zaboraviti. Kod nas jezik razdvaja, Religija ne razjedinjuje. Ona nije barijera kao u Evropi. Kod nas se sastaju pretstavnici raznih religija, a „Prijatelji istine“ trude se da sačuvaju srž čovekove vere.

Tli, uzmimo primer Gandija. On živi u našem sećanju, nema potrebe za klipovima. i slikama, nema ido latrije. Njegove reči: „Ne može biti sreće ni za koga od nas dok ne ostvarimo sreću za sve nas“, još su u nama, I kada je 1948 ubijen, ostao je njegov duh da živi.

Naš veliki pesnik Barti je i veliki nacionalista, borac za Nezavisnost. Neko vreme proveo je kao izbeglica. na francuskoj teritoriji Pondišeri. Njegove pesme su patriotske i veoma omiljene u Tamilu. Napisao je i čuvenu satiru „Kukavica“, Veoma me je prijatno iznenađilo kađ sam ugledao to delo prevedeno na ruski i češki,

Rekao sam da ljude Indije snažno privlače filosofska i religiozna dela jer su đuboki koreni tradicija... Vi poznajete tek jedan vid, i to jednostrano, naročito kada je u pitanju toliko eksploatisana jogi literatura, Disciplina ljudskoga duha dostiže do mnogo uzvišenijih VI-

tražeći ipak nove scenske intenzitete u samoj strukturi pojedinih uloga, osobito Hamleta, i u unutrašnjem dinamizmu scemske radnje. Svi elementi predstave skladno su povezani i u-

gedije, i glumačke

komponirani u cjelovito gscensko ostvarenje, pa je zato i umjetnički doživljaj cjelovit. Scanska slika ima izvjesnu klasicističku hlstorijsku patinu, koja đaje ozbiljnost i stamenu snagu oživjeloj sceni i dramatskom doživljavanju glumačke igre. Ta klasicistička patina, u jednoj dubokoj historijskoj projekciji, izbijala je iz jednostavnosti arhitektonskog okvira, a UZvišenu ozbiljnost, dramskog zbivanja naglašavale su vertikalne linije masivnih stupova tipične. trodjelne šekspirske pozornice i tamni tonovi monumentalnog dekora.

hova... Bolje opet o Gandiju. Da, poznavao sam ga. Njegovi učenici i sledbenici nastavili su da šire njegove ideje. Neru je njegov politički naslednik, a filosofski naslednik, novi Marata, koga Neru često konsultuje, naročito kada su u pitanju važni problemi, to je Vinoba Bave. Veliki um. Veliki čovek 1 siromah koji pešice obilazi Indiju i idući od sela do sela propoveda Gandijevu nauku, Tenisonov unuk, Halam Tenison, napisao je knjigu o njemu pod naslovom „Sveti Čovek pešači“. Najvažnije delo ovog novog duhovnog vođe Indije je „Besede o Giti“, objavljeno 1952.

” Ne, engleska knjiga koja vam kaže đa je posle muslimanske. invazije Indije kultura zamrla, nije vam pružila tačnu informaciju. Došlo je do fuzije, ili bolje da kažem do srećnog braka između indiske i muslimanske kulture. Pogledajte rezultate u arhitekturi i literaturi, Ili pročitajte kmjigu kanadskog pisca Kantvela Smita „Islam damas“, „koji smatra da su sada uslovi za progresivni islamizam svetliji u Indiji no u bilo kojoj

drugoj zemlji na svetu baš zbog.

slobode mišljenja i slobode ekspe„rimentisanja. Da se vratim na remek dela indiske klasične literature? Prvo četiri Vede, zatim ta neiscrpna emciklopedija „Mahabharata”, sa morem epskih i lirskih aepizođa, I najlepše su „Nal i Dajamanta“, „Savitra“ i „Bagavad Gita“, i „Božanska pesma“, taj nejscrpni izvor dindiske filosofije i trađicije. Ne, „„Pančatantra“ zaostaje po vrednosti. To je delo Višnu Šarma, pisano glavom, bez emoci harmonije.

U šestom veku nove ere stvarao

· je Kaliđas, lirski pesnik, koga bih, Evrope radi, neuspešno uporedio sa recimo Kitsom. Jedna od najlepših Kaliđasovih posama je „Meghadut“ — „Oblak glasonoša ljubavi“. a,

Devetnaesti vek je doba najja-

· jednog davno le Klasično Hamletovo pitanje izvija

Unatoš takvoni đekoru, unatoč raskoši boja i draperija feudalnih* kostima, predstava nije utonula u efemernost historijskog bremutka, nije sapeta i ograničena subjektivnim „momentima i razočaranjima proteklog vremena.

se oštro i nezamućeno, u širem Općeljudskom uskliku, iz ove ozbiljne neoklasike, iz hladne jeze feuđalnih zidina, iz mutnog sjaja teških kostima, koji opterećuju tijelo i sapinju dušu hipokritskim normama kastinskog. morala. A nadasve izvire iz silovite i ujedno suptilne glume jednog novog, potentnog simboličkog realizma, kakvog smo već bili upoznali prilikom gostovanja BOROVO režijom „Titusa Andronikusa“. Scenski okvir izbjegao je naturalističku vjerođostojnost historijskog trenutka u dekoru i kostimima, sintetizirajući na nov stilski način njihov unutrašnji smisao ne samo kao sfila vremena (u historijski vrlo širokom rasponu), nego i kao vidljivu scensku manifestaciju, kao sadržajni izraz, O“novnog hamletovskog pitanja. Jer to pitanje i nastaje U sukobu osjetljive i pravdoljubive ljudske duše sa zločinima i lažima vladajućih normi društvemog, klasnog morala, koje uvijek na simbolički tsti način, jako u drugačijoj formi, dolaze do izražaja i u svima dekorativnim elementima ambijenta, u odnosu čovjeka prema stvarima kroz koja se očituje organizacija 1 prisila klasnog društva.

Veliki engleski glumac Michael Redgrave ostvario je takvog aktivnog Hamleta, borbenog i misaonog ali i neobično osjećajnog predstavnika te vječite čovječje uzbuđene i pobunjene misli o životu. S muževnim držanjem, s oštro rezanim plemenitim izrazom lica, ali i sa suptilno izraženim prijelazima, upravo

· toplim prelivima emocionalne u-

streptalosti i duševnih kriza Redgrave je sušta suprotnost romantičarski mekom i mekoputnom, gotovo feminiziranom | Hamletu Johna Nevilla iz „Old Vica“.

Iz historijske. uslovnosti jednog feudalnog zbivanja , iz sukoba već klasičnog herojskog lika sa svojim vremenom i društvom, izrasta u idejno i poetski sublimiranoj #š stilski, čisto izvučenoj interpretaciji novi scenski intenzitet starog i uvijek obnovljenog problema odđnosa čovjeka i društva. Bit i biće Hamletove pobune uzdignuto je iz njegova i iz Shakespeareova Vremena đo više sinteze , ono postaje i bit će trajan motiv pobune čovjeka i u našem vremenu i U kretanju vremena uopće. ;

Velika Shakespeareova trageđija čovjeka u društvu afirmird" tako svoje staro skeptičko pitanje „Biti ili Te“ s novom patetičkom poantom lične angažiranosti, s aktivnom bitkom „biti ljudsko biće“ u prkosnom otporu starom vremenu i za novo vrijeme.

Vlado MAĐAREVIĆ

„Svi ljudi dobre volje čine Jednu

porodicu.” (Citat sa sanskrita)

čeg engleskog uticaja na. literaturu. Reakcija nastaje već početkom dvađesetog veka. Da, obeležio ga je veliki, aristokratski, humani Tagore, Znam da je posetio i vašu zemlju. |

Možete reći za današnju književnu generaciju Indije da je ona duboko zainteresovana za socijalne, ekonomske i političke probleme, i da je bila izložena takođe i stranim uticajima, kako sa Zapada tako i sa Istoka, Pisci današnje Indije ne teže samo da otkriju istinu o čoveku i životu već i da je iskre no i nepoštedno prikažu u svojim delima. Milo mi je da su toliki savremeni pisci moje zemlje poznati u Jugoslaviji. Nalazim da je izbor dela koja je objavio Radio Beograd vrlo dobar. di

Na polju književnosti imamo da-

nas dosta teškoća, Na primer, pis -

tanje kako da se nađe odgovarajuĆa zamena za reči i izraze iz sanskrita i engleskog jezika koje želimo da unesemo u hindi jezik, zvanični jezik Indije. Onda obziri prema drugim jezicima i njihova razumljiva osetljivost prema izvesnim reformističkim poduhvatima. Zatim još trnovito pitanje kasta. Zakonom su ukinute, ali u praksi

još postoje. Društvene konvencije

još su snažne i sputavaju slobodu.

Takvo stanje koriste oni koji su ·

voljni da u sopstvenom interesu stvaraju politički kapital. U pozorišnim komadima, „putem filma i

štampe napada se njihova hipokri- ·

zija koja često pruža. materijala kako za tragične tako i za komične. situacije. Sada ćete bolje shvatiti zašto još gajimo književnost prosvećivanja, tu književnost koja će biti uvod u veliku literaturu savremene Indije, dostojnu naslednicu našeg „Rklasičnog kulturnog blaga, | Na kraju, želeo bih da još jednom podvučem đa se sa svoga puta vraćam s više optimizma i verom u ljude đobre volje.“ | Vera ILIČ

tog kazališta s izvanrednom