Књижевне новине

“ shvatamo

ov moderni realizam

Premijera „Pesničke duše“ u Narodnom pozorištu

Dramu Pesnifčika duša, koja pripada jednom nezavršenom O'Nilovom dramskom ciklusu i rea lističkom periođu njegovog stvara laštva, prvenstveno odlikuju izraziti, jasno definisani karakteri i autentičnost sredine u kojoj se komad odigrava. Kad se digne zavesa, pred nama je neka bedna krčma neđaleko od Bostona koju vođi bivši major Velingtonove vojske 'Komelije Melođi, koji duboko prezire Novi svet u kome živi i čuva negđe u pozadini jednu rasnu kobilu kao poslednji znak svoga go'spodstva; iako se radnja ni u jednom trenutku ne prenosi iz sumorne atmosfere Melodđijeve krčme, pi 'sac ipak uspeva da posrednim .putem pruži jasnu sliku o jednostavnoj praktičnosti, surovoj snazi i hladnoj sračunatosti života, koji po četkom XIX stoleća caruje izvam granica oaze u kojoj je našla uto· čište Melodijeva porođica. Najvažni je ličnosti su: Kornelije Melodi, po ·zer, hvalisavi brbljivac, sebičnjak spreman da u svakom trenutku žrt vuje porođicu radi zađovoljavanja neke ćuđi, ali i čovek duboko traqičan zbog bolesne zaokupljenosti fantastičnim „sjajnim prizorima iz svoje prošlosti, u kojoj je bio hrabar vojnik i neodoljiv osvajač žena; njegova racionalna i prividno neosetljiva ćerka Sara, koja živi u permanentnom «konfliktu sa ocem i želi da pomoću udaje postane punokrvna, bogata i ugledna Amerikanka; najzad, pred gledaocima

je i Melodijeva ženja Nora, tiha mučenica. čiji je život protekao u uga · đanjima mužu, i koja, takođe, živi u neprekidnom nemom dijalogu sa uspomenama, Ta tri čudna ljudska bića ispoljavaju se kroz jedan romantično i melodramski intoniran zaplet: da početku komada, Sara nastoji da se po svaku cenu uda za bogatog mladog „Jenkija, koji leži bolestan u sobi iznad krčme; u daljem toku komjada, Melodi bezuspe Sšno pokuša da izazove na dvoboj mladićevog oca zato što mu je ponudio 5000 dolara kao naknada za eventulno učešće u razaranju Sarine ljubavne romanse; pošto do-

živi ponižavjjuću prostačku tuču sa .

bogataševim slugama i policajcima, ·'Melodi sagleda svoj tužni položaj “u svetu, ubija kobilu i na trenutak raskida sa sjajnom prošlošću. Uočavamo izvesnu &rodnost između Pesničke duše i nekih 'ibzenovih „komada (u prvom redu sličnost ove O'Nilove drame i Ib 'zženove Divlie patke: u oba 'komada, u središtu drame su mrač ·ni usamljenici, dok u pozadini zbi vanja postoji po jedan čudan sim bol, koji oličava svet dragih iluzija i poslednje utehe u životu). Pokuša mo li na ovom mestu da uporedimo Pesničku dušu sa ibzenovskim prosedeom «uopšte, zaključićemo da je i O'Nil u ovoj svojoj drami posmatrao građansku sredinu, u kojoj se ne kreću beznačajne svakodnevne ličnosti već ljudska bi „ća stravično zaokupijena nekom op sesijom. O'Nilovi junaci u Pesnićč koj duši — slično kao i Ibzenovi — mogu da prežive i opstanu samo alo život prekriju finom čipkom iluzija, ako se u potpunosti predaju nekoj zaštitnoj životnoj la zi. Spolja gledane, dramske scene su u oba slučaja obični banalni iragmenti života. ali iznutra zrače čudnovatom tajanstvenošću i nagoveštavaju postojanje neobične siie, koja drži na okupu ličnosti komada. Pre nego što se upitamo o prirodi te tajanstvene neobične kohezione sile u O'Nilovom. delu, moramo razumeti da se ova fina psiho lIcška drama razvija kroz dva upo redna i donekle analogna sazreva-– nja: s jedne strane, Kornelije Me lodi prelazi iz stanja potpune konfuzije, u kome su izbrisane sve gra rice između privadja i stvarnosti, u stanje privremene svesnosti o 5VO– Joj situaciji (termin „privremena Svesnost" utoliko je neophodniji, u koliko je teže pretpostaviti da će Čovek, koji je definitivno podlegao samocbmanjivanju, moći da se Oslcbodi svoje stečene prirode); S druge strane, iz stanja prividne sve snosti — manirestovane potpunom koncentracijom na udaju iz raćuna — Sara stupa u stanje porazne kon fuzije kad na kraju komada otkrije u Sebi ljubav prema mladom bogatašu i. značaj zaštitne iluzlje kojoj je svojevremeno podlegao njen otac, Tako se na karakterističan način vraćamo na početak komada i u vazduhu ostaje da lebdi uznemirujuće pitanje: da li je život uopšte moguć bez iluzija? Isto ta ko, u tom trenutku naziremo neku suštinsku identičnost Sarine i Me lodijeve prirode, Što nam omoguća va da odgonetnemo onu tajanstvenu mračnu silu, koja vezuje ličnosti drame u nerazmrsiv zmijski splet: da su časovi okrutne duševne neravnoteže, koji izručuju 'te jedne omnilovske duše iluzijama, prouzrokovani ponavijanjem odredene porođične kamakteristike: u

ovom slučaju ponavljanjem nespo-

sobnosti da se ostvari balans izme

đu neumerene potrebe za samopotvrđivanjem i okvira koje nameće učestvovanje u realnom životu. Pa ipak, O'Nilove namere se ne iscrpljuju nagoveštavanjem ovog

egzistencijalnog problema, koji o

staje na vrhuncu krize. Autor Pesničke duše nesumnj:ivo želi da tretira kako je primetila ame

· rička kritika, i jedno opštije pita-

nje: odnos evropske tradđicije prven stveno formirane na etičkim vrednostima (sasvim je sporedno što su one ponekad duboko lažne po svojoj prirodi), i jednog novog duha koji še začeo u Novom svetu, i koji se zasniva na neumoljivoj sračunatosti, hladnoj praktičnosti,

·nesentimentalnom ponašanju i ne-

prestanom ubrzavanju ritma života. Glavnog junaka Pesničke duše možemo shvatiti i kao neku vr stu antbiteze tom novom duhu, koji će u sledećih sotinak godina, od dana kad se drama ođigrava, sve Vi še trijumfovati širom zapadnoevrop ske civilizacije. U izvesnom smislu dakle, može biti govora o alegoričnom smislu O'Nilove drame: kad uočimo tu razliku između Pesnič ke đuše i Ibzenovih dela, uvidećemo da smo u O'Nilovoj. drami stupili u okvire jednog: modernog realističkog postupka, uprkos zadr žavanju svih uslovnosti kanakterističnih za klasični realizam. Ređitelj Hugo Klajn, međutim. sveo je O,Nilov komad na nazmere doslovne porodične istorije, pri če mu je Sara Melođi imala sva obeležja jedne pozitivne junakinje, ko ja je u sukobu sa svojom amoralnom okolinom, đok je njenom ocu Korneliju Melodiju pripala uloga

Ovih dana proslavila je Slovenija sedamdesetogodđišnjicu jednog od najpopularnijih svojih pisaca Franceta Bevka, Ovaj jubilej nije imao odjeka samo u štampi, koja je dakako posvetila punu pažnju njegovoj ličnosti i njegovom mađu, on se nije manifestovao samo u svečanoj predaji visokog ordena kojim je bio odlikovan ne samo Književnik nego i veliki borac za slobođu France Bevk; taj jubilej se ispoljava i u čitavom nizu priredbi u raznim krajevima Slovenije, a naročito u njegovom Primorju pa čak i u Trstu i Gorici, gđe je njegov plodni i borbeni rad ostavio, u redovima slovenačke manjine, više nego samo literarne tragove.

Bevk je upravo pretstavnik onog duha, koji je pomagao našem narodu na mprimorskoj ieritoriji, da odoleva teroru italijanskog fašizma u godinama kada je ovaj hteo, da italijanizira njegovu svest njegov jezik, njegovu kulturu. Ostajući na vrelom tlu ove borbe između sile i pravde, između jakog natoda i brojčano slabe ali otporne narodne manjine, Bevik je preživeo sve peri petije uporne borbe za slobodu i za socijalnu pravdu te prošao kroz fašističke zatvore i internacije, da se jednog dama, odmah nakon sloma talijanskog fašizma, nađe u vo dećim redovima Narodnooslobodilačkog pokreta. Bevk je i posle oslo bođenja aktivno učestvovao u političkom. životu i kao pretstavnik našeg naroda na najzapadnijoj perifernoj teritoriji Jugoslavije on je i pored svog veoma opsežnog KknjiŽževnog rada mnogo učinio za duhovno prisajedinjenje tog naroda našoj revolucionarnoj stvarnosti i za njegov priključak našem opštem progresu.

Kao mnogi drugi pripovedač:, ušao je i on u literaturu kao pesnik. Fisao je stihove delimično pod uticajem ekspresionizma ali je u brzo prešao na movelistiku i javio se, u dvadesetim godinama, prvim svojim romanima, velikim delom istoriskog karaktera. Kao glasnik jednog potillačenog naroda kao književni hroničar njegove sudbine i kao umetnik koji mora da otvara ljudima ne samo poglede u suštinsku stvarnost narodnog života, nego i perspektive za budućnost, Bevikk je već u prvim značajnim delima prešao na liniju psihološkog realizma;tome pravcu. koji je naj više „odgovarao duhovnom stilu njegove sredine, ostao je veran do danas. U početku njega je pored nekih svetskih pisaca najviše oćarao Cankar ali njegov stvaralački metod nije mogao da posluži jednom pripovedaču koji je imao kao France „.Bevk — možda više nego drugi pisci iz njegove generacije vanređan dar za fabuliranje i koji se je ujedno duboko saživeo sa potlačenim na smrt osuđenim narodom. Bevk je morao đa prika-

LJUDI I GODINE

JUBILEJ FRANCE BEVKA

negativnog heroja. Reditelj je na taj način ostvario izvestan porast spoljne dramatičnosi, ali je istovre meno prikrio i razorio svaku dublju sličnost između oca i ćerke, i time žrtvovao jednu osobenu napetost, psihološke prirode, u kojoj se pojedinačne krize junaka drame međusobno prepliću i projiciraju jedna u drugoj.

U skladu sa takvim bitnim osiromašavanjem .O'Nilovog dela bile su i druge osobenosti ređiteljovog postupka, a u prvom ređu pojednostavljivanje svih odnosa i karaktera koji postoje u Pesničkoj du ši. Tako se, naprimer, Melodijeva žena Nora, u tumačenju Nade Škri njar, pretvorila u naturalističiku karikaturu supružanske poniznosti, iako tekst sugerira da je ta žena

stojanstvo „sama pred sobom pa čak i sposobnost da Melodija vraČa u stvarnost; Debora Hatrford, koju je igrala Divna Đolcović, zamišijena je kao pretenciozna, vulgarno koketna žena, dok je ona u-

zuje ne samo dmamu njegovog života, i to u oblicima koji mu je do puštao specijalni položaj manjinskog književnika u jednoj imiperijalističkoj zemlji, nego i njegovu prošlost i stimulativno .sanje o negovoj boljoj budućnosti. U ovom pogledu Bevk je, posmatran i sa stanovišta evropske literature, tipičan pisac jedne narodne manjine koja se bori za osnovne uslove svoje egzistencije. Ova tipičnost njegovih književnih nastojanja naj lepše se odraža u Bevkovom najboljem romanu „Kaplan „Martin Čeđermac“, koji je kriomice poslao u Ljubijanu, da ga Slovenska Matica štampa pod pseudonimom Pavle Sedmak (1958). Fašisti su dugo uzalud tragali za piscem OVOJ romana, koji je bio najjači vapaj potlačenog naroda i najpravednija kritika nasilnog italijanizovanja Slovenaca.

U ovih pedeset godina, kako se France Bevk javlja u slovenačkoj literaturi, on je napisao vanredno mnog i po broju štampanih knjiga nadmašio gotovo sve druge slovenačke pice. Bibliografija njegovih radova izišla je u Kopru baš u vezi sa njegovim jubilejem. Ona je zaista najbolji vođič po opsežnom

stvari, po piščevim intencijamja, retko utančena osoba, ekscentrična samo u intelektualnoj sferi; od

nos oca i. ćerke (koju je igrala | Miroslava Bobić ograničavajući se ·

na mehaničko smenjivanje spoljnih

reagovanja) lišen je gotovo svake. 'tragičnosti, koja bi se otkrila da” "je naglešeno koliko je njihova uza-

jamna stalnim prepoznayanjem zajednič'kih „gluma se uglavnom svodila na pro- | nalaženje pravoliniskih vizuelnih |

netrpeljivost „potsticana

opterećenosti, U isto vreme,

ilustracija ovako fiksiranih dušev-

nih osobenosti junaka O'Nilovog ko · mada. Iz tih razloga bilo je neiz- “mu ·bežno da se suptilniji sadržaji Pe- ·

sničke duše povuku ustranu

a u prvi plan izbije romantično-me a „Jođramska osnova komada. ipak sačuvala, u krajnjoj liniji» do- .

Slične: slabosti pratile su i kreaciju. Ljubiše Jovanovića, koji je i-

„grao Kornelija Melodija. Ljubiša Jo ·vanović je pronašao niz blistavih

spoljnih rešenja pomoću kojih je naslikao nekoliko osnovnih Melodijevih osobina (Melodijevu razmetljivost, izveštačenost, sebičnost

·i pozerstvo) ali se u njegovoj. igri

opažao nedostatak kontinuiranog

'unutrašnjeg psihološkog sazrevanja · 'sa određenom svrhom. Tako je o-

vaj vrsni glumac neprestano pa-

'rodirao pojedine večite ljudske o-

sobine umesto da stvarna jedan stro go individualiziran, istinit i potresan lik, Ipak, Ljubiša · Jovanović je imao i velikih glumačkih trenu-

taka u četvrtom činu, kada je sa , · retkom psihičkom i fizičkom kon-

centracijom đočarao đuševnu iscrpe nost čoveka koji je pretrpeo porazan psihološki slom,

Vladimir STAMENKOVIĆ

i raznolikom svetu njegove stvaralačke alcttivnosti. Između Bevkovih većih dela ističu se romani

„Kresna noć“ (1927), trilogija „Znamenja na nebu“ (1927—1929), „Vihar“ (1928), „Umirajoči bog

Triglav“ (1950), niz pripovedaka iz seljačkog života i nekoja za psihologiju građanstva interesantna dela, kao što su „Muke gospe Vere“, „Julijan Sever" i još ova ili ona knjiga novijeg datuma. Bevk je pored toga i dramski pisac, a veoma je popularan i kao autor brojnih dela za decu. Izmeeđu njegovih memoarskih dela valja napose spomenuti g. 1955 izišlu knjigu „Pot v svobodo“.

Ovo malo podataka moglo je dati Bevkovom literarnom profilu samo nekoliko najopštijih crta. Niegova izabrana dela izlaze sada u izdanju Državne založbe Slovenije. Kritičar i literarni historičar dr.Koblar, koji pored samog autora uređuje ovo izdanje mogao je dati u komentarima „dosađašnjih knjiga mnogo odličnog materijala za buduću iscrpnu monografiju o Bevku kao vrlo značajnoj pojavi u Sslovenačkoj literaturi za ·poslednjih četrdeset gođina.

Božidar BORKO

JURAJ PLANČIĆ: MRTVA PRIRODA

OMAN

i” KOVN

vid mi je pepeo zgrčen Od pađanja, od sklapanja kiše, zaleđenih „vjeđa, · od spržene sluknje, mučkog udaranja, oči su mi mrene koje ne vrijeđa

ni strujanje svjetla, ni kolanje smrti u jeglu lobanje, prostoru smirenja, 000 usnulom trzanju u· kome se vrti | hladni kristal jeze i bez ogorčenja,

smireno vrši svoje narastanje, prepušteno sebi igličasto zrenje, staklene gluhote budno urastanje

u mozak, što nosi posljednje prezrenje: otsjaj crvotočne, odbačene strune da će gordost riječi da satrune.

REN

Povodom retrospeklive JURAJA PLANCČIĆA

u beogradskom Narodnom muzeju

· Moderno hrvatsko slikarstvo o bilježeno je u samom početku teškim gubicima. Razvoj najznačajni'Jih talenata: Josipa Račića, Miroslava Kraljevića, Milana Steinera, Slave Raškaj, prekinula je vana smrt.

Neki, kao Uzelac i Junek, otitšli su iz domovine i jedino mali broj platna koja su stigla k nama govore o njihovim kvalitetima i o afirmaciji u tuđini; te tim više možemo žaliti što smo u oviim slučajevima vlasnici samo pojedinih fragmenata. Ovim gubicima ipridmužuje se ı ime Jurja Plančića, dalmjatinskog slikara» koji je u svega nekoliko

·kratkih godina uspio izgraditi svoj

Stil i dao nam tek da naslutimo mogućnost daljnih svojih ostvarenja. Njegov život je žalosna i često ponavljana priča; siromašvo, neshvatanje, upornost i vjera u vlastite snage. i na kraju, nakon dostignutog cilja: rana smrt.

U Starom Građu,na otoku Hvaru rodio se 1899 godine ribaru Mihovilu Plančiču sin Juraj. Djetinjstvo je proveo u rodnoj kući na obali, otvorenoj “bonacama“, „tramunta ni“, burama, leutima, ribarima. Qvaj vidik, iako godinama gledan sa istih prozora, neprestano se mje njao, jer sva jutra nisu sunčana, niti su sutoni uvek mekano-prigušeni. Čitav opus ovog slikara nastao je u razdoblju od 1918 do 1930 godine. To su ujedno godine naUkovanja, sazrijevanja i nalaženja vlastitog izraza. Kad se 1918 godino upisao u splitsku „Graditeljsko pa nasku umjetničku školu“, sreo se u ovom građu sa ostvarenjima Vidovića, Tartaglie, Mišea i Meštrovića. izgleda da mu je Vidović bio najbliži jer se njegov uticaj osjeća i u djelima nastalim nekoliko godina kanije („sv. Jere u noći" i „Pieta“) kada je Plančić več bio redovan đak na „Privremenoj višoj Školi za umjetnost i umjetni obrt“ u Zagrebu. Kroz 6 godina sudija, od 1919 do 1925 godine učio je Plančić kod: F. Kovačevića. M. Sl. Crnčića, Ljube Babića, M. Vanke: Valđdeca, Prangeša, B. Č. Sesije,

j) manju morućnost

Kljakovića i Becića. To su bile godine lutanja. Uticaj Becića očit je u „Pudaru“, „Portretu dječaka“ i „Dječaku s voćem“, Iako naglašeno lirski i koloristički nađaren Plančić je neke teške oblike i monumentalna rješenja preuzeo od Klja kovića, pa se ona u detaljima mogu uočiti čak i u nekim pariskim ostvarenjima.

Godine 1926 dobija stipendiju i odlazi u Pariz gdje ostaje do smrti. U ovom vrtlogu sreće se sa Ruben·sSom, Watteauom, imipresionistima, Matissom i dr. Čini mi se da ovi susreti nisu bili presudni za našeg slikara, jer u ove četiri kratke godine lančić naglo razvija vlasuki stil i pronalazi svojstven izraz. Uticaj su možda više sadržajno tematski, jer on nije odmjeren kao Watteau, niti je barokno čilan kao Rubens, a nije ni dekorativan kao Matisse. On je u biti slikar životnog veselja svoga puka u rodnom kraju, kojeg nije nikad zaboravio, uprkos daljini u kojoj je živio. U tom kratkom i naglom sazrijevanju izradio je oko 40. slika, većinom: mrtvih priroda, pejsaža i ženskih :aktova, Od čvrstog volumena i tonski obojenih površina, prelazi u otvoreno raspjevan kolor i široku prozračnost. Stvara i svoju tehniku: na sasvim svjetlu podlogu polaže tanke namaze koje čeSto grebe i na taj način površina slike treperi, oživljava i djejuje krhko. Cesto pribjegava i grafičkim rješenjima, te sa nekoliko brzih poteza zatvara oblike, bojadišući ih tada rafiriranom paletom. U njegovoj gamf preovladavaju žuto zeleni-smeđi-zlatni i ružičasti tonovi, iz kojih nekad oštro izbijaju otvoreno modri i žarko crveni akcenti. Zračna i svijetla atmosfera je najdragoceniji elemenat Plančićevih slika, koji tako često nedostaje nekim našim slikarima s juga.

Djela nastala u razdoblju od 1928 do 1950 codine na neki način su most koji spaja daleku rodnu Dalmaciju sa Parizom. U „Procesiji“, „Proljeću“, „Počinku“, „Povratku s ribolova“ vidljiva su pariska shvaćanja; ali tu su likovi naših otočana, veselja raspjevanih ribara u prvom planu, sa dalmatinskom ar= hitekturom i morem u pozadini. Isto kao što je Generalić pred nekoliko godina slikajući Eifelov to-. ranj naslikao uz njega i podravski!

pejsaž s ovcama tako je Plančić'

već pred 50 godina ispod „Ljuljač“

| ke" koja nas tematski na prvi pc.

gled vraća u galantni XVIII vijek, smjestio naše težake. A stari nar 1}.

| ski žurnali služe mu kao podloga "Yna

kojoj se ljeska srebro naših srdšCje|a i crvenilo naših trilja. Sve to ! nam govori da je Plančić svoja snovi, đe nja ponio sa sobom u svijet, i, ia mu je trebalo stvoriti samo | ma |a da o

vlastitim jezikom, i DOO e | i Plančić je i pored Svega toga u=šao i u karakter pariskog pejsaž: i što potvrđuju i njegove &like i: # „Pariskog predgrađa“ i „Liksem' burškog vrta“. |

Njegov uspon trajao je kratko, Uspio je tek da privuče pažnju ri~ \ jetkih poznavalaca umjetnost. Iz, onoga što je ostavio možemo same ) naslutiti što bi nam još sve mogac ) dati, da ga nije u tome prekinui: a prerana smrt. Umro je od tuber!%,

izgubljena.

kuloze avgusta 1930 godine i ban na groblju Thias. Vlasnik galerije de Seine je nf,. kon smrti umjetnika sve slike ia tečene u galeriji vratio Planč:ćeotyaj j SUpruzi i tako su ova djela deceabšla do nas. Samo ovom : ljujemo Što najbolja renja nisu za našu zemlju bot} uno

pokdišta slučaju zah:. iva– njegova o, ctva

Mirjana GVOZDANON vrć

KNJIŽEVNE NOVI;