Књижевне новине

[ =s==-]

Ljubomir TADIĆ

Članak Ljubomira Tadića »Socijalistička

yevolucija i politička vlaste je niegov"?

izlaganje na ovogodišnjoj Korčulanskoj letnjoi školi.

»Državi je potrebno vrlo surovo vaspitanje od slrane naroda.«

Karl Marx, Kritika Gotskog programa

SOCJALISTIČKA REVOLUCIJA (u Marxovom smislu) istovremeno je klasni pokret za osvajanje političke vlasti (uključujući prethodno razaranje legitimne buržoaske vlasti) i pokret protiv političke vlasti kao takve. Ali usmjeTenost socijalističke revolucije na osvajanje političke vlasti od strane radničke klase (»osvajanje demokratije«), kao akt nasilja, stoji od samog početka, u svjetlu Marxove misli, u sjenci velikog cilja socijalne ili socijalističke revolucije, tj. ukidanja klasa i klasne vladavine. Ako bi socijalistička revolucija svoje silc upotrijebila iskliučivo za rušenje slare i izgradnju nove političke strukture, ako bi to bio njen jedini i krajnji cilj, ona, u najboljem slučaju, ne bi premašila nivo političke, via facti gračanske revolucije, ili se ne bi razlikovala od onih »revolucija« kojima danas obiluju militaristički prevrati raznih fašističkih ili genvralskih »gorila« — klika, odnosno političkih zavjera, državnih udara i pučeva. Socijalistička revolucija može da koristi političko nasilje samo kao sredstvo za temeljnu kvalitativnu promjenu svekolike društvene strukture i samo pod tim uslovom može steći ne samo istorijski smisao nego i etičku podlogu i opravdanje. Upravo u tom smislu se, kao što je poznato, izjašnjava i sam Marx: »Revo]ucija uopšte — obaranjepostojeće vlasi i rastakanje starih odnosa — jestc politički akt. Bez revolucije socijalizam se ne može izvesti. Njemu je potreban ovaj politi čki akt ukoliko mu je potrebno razaranje i rastakanje. Ali tamo gdje počinje Nnjcgova organizujuća djelatnost, gdje se pojavljuje njegov samocilj, njegova duša, tamo socijalizam odbacuje svoj politički omotač«. (Upor. Karl Marx / Friedrich Engcls, Werke, Bd. 1, Dietz, Berlin 1958, str. 409) . 'Ova misao ne može biti jasnija: svaka (pa i socijalistička) revolucija ima politički karakter ukoliko ruši staru vlast i ukoliko to rušenje stare vlasti krči nove puteve napretka i razvitka društva. Ali upotreba političkog nasilja, tog svojevrsnog »carskog reza« ma društvenom tijelu (koje, uzgred budi rečeno, Marx nije -, smatrao apsolutnom pretpostavkom socijalisti„yočke revolucije), ima sasvim: podređen karakter u Marxovoj praktičnoji teoriji klasne borbe i društvenog sukoba. Ono jest i mora biti stalmo potčinjeno »krajnjem cilju« te borbe — ostvarenju društvenog stanja koje Marx naziva »besklasnim društvom«, stanja sa kojim se okončava »preistorija« čovječanstva i na Cijem tlu tek može zapoćeti prava ljudska. istorija. Marx dijeli uvjerenje da je društveni antagomizal, koji je u »preistoriji« čovječanstva najčešće kulminirao u sukobima između nacija i država, tj. u bezumnom ratnom. pustošenju, mogu· će usmjeriti umnim tokovima TevVvo lucio: narne promjene koja u svojim njedrima nos1 sjedinjene ideale socijalne utoplje ı „prirodnog prava, tj. ostvarenje ljudske sreće i ljudske slobode na zemlji. _ ,

Stoga se u najdubljoj intimi marksizma, u ideji besklasnog društva, krije misao O hu m amom miru koja životinjskoj »struggle {oi life« protivstavlja perspektivu »naturalizovanog čovjeka« i »humanizovane prirode«. Kada, toga ne bi bilo, a još više: kada se svaki praktični korak u borbi za novo društvo ne bi mjerio tim »krajnjim ciljem« kao vrhunskom kritičkom instancom, odnosno kada »besklasno „društvo« me bi bilo prisutno, barem . pojedinim svojim segmen*ima, u svakom praktičnom Cm! revolucije, onda se upotreba sile u imv soci: jalizma i marksizma zbilja ne bi mogla nii opravdati, niti razlikovati od bilo RRSOE bezumnog ugnjetavanja kojim obiluje cijela »preistorija« čovečanstva. 2

NO 6.509 duboko svjestan mogućnosti i domašaja političke revolucije, . Jer JC Pre _ svojim očima imao primjer Velike francuske revolucije i njenog najistaknutijeg protagoniste Robespjerre-a koji je, kako kaže Marx, GOD štinu kao smetnju čiste demokratije Že 1 ukloni etabliranjem spartanske štedljivosti. je: bespierre je pri tom vjerovao u SVemoc PO tičkog razuma i političke Ca o iednom z#iječju u svemoć politike, i istovremeno nije bio Vista o ako p tike kao wvolitike. (1bid., str. 4UŽA. ; Bo O. coglo bi se reći da i Marx za SVOIĆ ideju »diktature proletarijata« u iZVJEBROTO a slu duguie »političkom razumu“ francus SPa volucije jer, kao što je poznato, misao o O lucionamoj diktaturi izražena je, prije, nj o fFngelsa i Lenjina, kod Rousseau-a i njego O: jakobinskih sliedbenika. Na ovu okolnost UBS žio je najjasnije Herbert Marcuse u svom 65 i »Bika i revoluciia«. (Upor. Herbert MOLCUŠEI Kultur und Gesellschaft, 2, Suhrkamp, Frank furt a/Main 1966, str. 130 i dalje, kao u O prevod integralnog teksta u časopisu »Pregled«, Sarajevo 1968, br. 9, str. 307—316.) U teoriji i praksi revolucionarne diktature (ptotalitarne demokratije«) nasilje predstavlja nužan | bitan elemena* društvenog napretka, što znači da 5C samo pomoću prinude ijudi mogu osloboditi nemoralnih i represivnih odnosa u kojima Žive. Ova politička filosofija zastupa, tezu da se klin klinom izbija: čovjek mora biti prinuđen da bude slobodan. Otuda ie i mogla nastati teorija tzv. vaspitne, mada privremene

diktature. Postavlja se pitanje: u čemu revolucionarna

diktatura, kao vaspitna diktatura, nalazi svoje opravdanje?

Odgovor je slijedeći: legitimnost upotrebe revolucionarnog nasilja nalazi se u samoj istoriji. Ako su, naime, nasilje i žrtve, bijeda i nepravda bili stalni pratioci dosadašnje istoTrije, zašto ne bi bilo moguće da se jedno »zlo bo sebi«, kao što je nasilje, pokrene u drugom, supromom pravcu i stavi u službu naprctka, tj. one stvaralačke slobode koja bi u korijenu sasjekla nesreću i nepravdu i stvorila objektivnu mogućnost za smirivanje ljudske borbe za samoodržanje. Ako istorija, kao što je govorio stari Hegel, nije »tlo sreće«, zašto sc istorijska nesreća, patnja i žrtve miliona ljudi u besmislenim ratovima i trvenjima ne bi slile u praktičnu energiju masa stavljenu u službu revolucije kao ishodišta veće slobode i sreće »demosa«?

Teorija i praksa plebejske diktature ovdje rado ističe Robespierreovu misao o nužnom razlikovaniu »despotizma slobode« od »despotizma “*iranije«. Vaspitna diktatura kao despotizam slobode ponovo vraća modernu odredbu demokratije kao vladavinc vcćine, Tormulisanu od Locke-a, na antičke izvore, tj. na Aristotelovo shvatanie ndemokratile kao vladavine siromašnih. Međutim, ljudska sloboda i sreća ne mogu spontano da uspiJu bez organizovanog napora i vaspitanja narodnih masa. Ovdje sc zamišlja svojevrsno staratelisko vođenje ıli rukovođenje tih masa od strane narodnih vođa jer se Pretpostavlja da oni bolje poznaju puteve koji vode slobodi: »totalitarna demokratija« na taj način

predstavlja dirigovanu demokratiju. (Privremeno ostavljamo po strani pitanje da li je ovdje zbilja riječ o demokratiji ili o jednom speciličnom političkom obliku koji na nju samo liči.) :

Ideja diktature sirotinje morala je otuda da odbaci hrišćansku dogmu o spasu, svetosti i nepovredivosti Života i da stvori prostor za istorijsku žrtvu. Ovu misao Walter Benjamin oštro formuliše na slijedeći način: »Pogrešno je i nisko pravilo da opstanak stoji više mego pravedan opstanak, ako opstanak treba da znači goli opstanak«, pošto se »čovjek upravo ni po koju cijenu ne poklapa sa golim ljudskim životom... ili integritetom njegove tjelesne ličnosti... Jer šta bi onda suštinski razlikovalo čovjeka od životinja ili biljaka?« (Upor. Walter Benjamin, Zur kritik der Gewal, Suhrkamp, Frankfurt a/Mein 1965. str. 62.) ~.

Drugim riječima, ako je političko nasilje bilo stalna konstanta dosadašnje ljudske isto-

Dušan ANĐELKOVIĆ

Nisam shvatao čudesnu poruku mora,

al osećao sam njegovu nežnost kao odelo i ležao sam tišinom uvijen, ,

sa oporom belom solju mesto pluća.

Postepeno je rastvaralo oblik u kom sam bio zatvoren, ispralo mi je ime, i vojske u sećanju, i lica. Jedna riba je lagano ušla u mene, praćaknula se trepereći umesto usklika.

Zatim ie mestao prostor jer se spojio sa mnom, sazvežđa su drhtala okolo od svežine,

providni brodovi i brda lebdeli su i mešali se sa mrtvima i suncem u nckadašnjem grlu.

A onda se celo prelilo svoiim glasom kroz mene u talasima lepšim nego tišina. Razaznao sam crni muli ispod plave vode. Spoznao sam da se izdvajam teturajući ushićen,

Da li sam tada nosio svu niegovu mekotu? šta je imalo da kaže svemu što trepereći voli?

· Soavejeisii|sa

revolucija i političi

rije (preistorije u Marxovom smislu) i ako je iz njega proistekla politička vlast bila stalno u rukama privilegovanih gospodara svijeta koji su stajali iznad proizvođača, zar onda i sluge nemaju ne samo pravo nego i dužnost da ih upotirijebe protivu dosadašnjih robovlasnika, ali ne da bi sluge postali novi gospodari, nego samo, kako reče Benjamin, kao »nasilno sredstvo za pravedne ciljeve«, tj. za takav opstanak koji neće biti sveden na goli život, već će izražavati život dostojan čovjeka i njegovog stvaralačkog djela, za život u miru, u radosti stvaranja, kao pozitivnim odlikama slobode i sreće čovjekove?

Ne kriju li se možda u tome sav smisao i značaj revolucionarnog terora, svekolika uloga gijotinc i revolucionarnog tribunala, kao oruđa »pravde odozdo« (Ernst Bloch), za razliku od »pravde odozgo« koju simbolično izražava Damoklov mač? Jer, podsjetimo se Marxove misli da diktatura prole*arijata mora da posluži ljudskoj, a ne djelimično klasnoj emancipaciji. pošto i nepravda koja je učinjena i koja se čini proletarijatu nije nikakva posebna nepravda nego nepravda uopšte.

Marx je stigao da doživi jedan »model« diktature proletarijata i to opet na klasičnom terenu »političkov razuma« — u Francuskoj. To je bila Pariska komuna od 1871. godine, Stoga Je mogao ne samo da provjeri svoje stavove o socijalističkoj revoluciji koje je zastupao. već dvadese* i sedam godina, nego i da stvori novce i bogatije predstave i zaključke.

U pripremnom rukopisu za svoj »Građanski rat u Francuskoj« (koji nije objavljen na našem jeziku), Marx je pisao da »Komuna ne uklanja klasnu borbu kroz koju radne klase žele postići ukidanje svih klasa i... klasne vladavine, pošto ona ne zastupa nikakav posebni interes. Ona zastupa oslobođenjc »rada«, tj. oslobođenje osnovnih i prirodnih uslova individualnop i socijalnog života, koji samo uzurpacijom, obmanom i vještačkim spletkama manjine može da se namefne vcćini. Ali ona stvara racionalni međustadijum u kome ova klasna borba može da prolazi svoje različite faze na rYracionalmiji ı humaniji način (podvukao Lj. T.) ... Ona započinje... svoj veliki cilj ukoliko, s jednc strane, ukida nceproduktivnu i štetnu djelatnost državnih parazita, ukoliko uklanja uzrokc zbog kojih ic bio žrtvovan džinovski dio nacionalnog proizvoda da bi se zasitilo državno čudovište; s druge strane, stvarmi lokalni i nacionalni posao upravljanja obavlja uz radničku nadnicu. Ona stoga započinje s ncizmjernom štednjom, ekonomskom reformom, kao i sa političkim preobražajcm.« (Upor. Karl Marx / Friedrich Engels, Werke, Bd. 17, Dictz, Berlin 1962, str. 545/546.)

Kao što se vidi, i oblik i sadržaj Pariske komune kao »idealnog tipa« diktature roletarijata opisan Je i jasno i Jednostavno. Prije svcga, politička pobjeda radničkc klase nad buržoazijom ne znači prestanak klasne borbe. Mcđutim, društveni sukob sada bitno mijenja svoju funkciju jer gubi obilježja terorističkog paroksizma svojstvenop jakobinskoj diktaturi. Diktatura prolctarijata, kao »racionalni međustadijum«, istina, i dalje koristi društveni sukob kao sredstvo društvenog napretka, ali ga koristi na »racionalniji i humaniji način«. Ona već pokazuje »svoj samocilj« i »svoju dušu« ukoliko uklanja uzurpaciju, obmanu i vještačke spletke parazitske manjine, da bi produktivna većina došla do svojih prava i svoOje slobode. Stoga Pariska komuna ne odv aja »ekonomsku reformu« od »političkog preobražaja«, pošto se oslobođenje radničke klase, a preko nje i cijelog društva, ne može postići bez političkog ustrojstva koje počiva na »neizmjernoj štednji«, tj. Jevtinoj vladi. Da bi se obilježio kraj političke i početak socijalnc revolucije, ekonomska reforma nora prvenstveno da pogodi levijatansku vladinu vlast, tj. da iz korijena počupa parazitske izrasline državnih, birokratskih funkcija iz kojih |oš može da se reprodukuje besmisleno političko nasilje u službi socijalnog ugnjetavanja, sve i kada sc izvrši eksproprijacija privatnc svojine. U činjenici da ne zastupa nikakav Dposebni interes upravo se i sastoji opštečovječanski karakter proleterske vladavine, njena univerzalnost i oslobodilačka uloga. Kada toga ne bi bilo ona ne bi imala nikakvog opravdania da se izuzme iz džinovskc serije ugnjetačkih strahovlada kojima obiluje istorija Kklasnog društva.

Nešto me je priljubljivalo uz zemliu i kapalo na nju sa mojih udova,

Malvazija

More je danju sasvim bistro, prastara dubina zemlje sva sec vidi i prvi život u obliku riba.

A noću udiši dah novih dasaka

koje mirišu na šume i med, ! slušaj spokojstvo smole i broi

io slatko kapanie vremena.

Spusti u sebi umirene šake, široke skoro hiljadu godina, kao da su rasle u tišini zemlje.

· Skoro bez pokreta, puni malvazijom

glavu, nepostojeće čizme i džepove, pa pevajući bez giosa sam klizni u duboku mudrost izvan prolaznosti.

a vlast

Upravo zato je Marx visoko cijenio i posebno isticao revolucionamu mjeru Pariske komune koja se sastojala u podsijecanju korijena fizičke sile državnog poretka. Sa izuzetnom simpatijom on je istakao proglas Centralnog komiteta Nacionalne garde od 22. marta u kome se kaže da nacionalna milicija štiti sada građane od vlade, umjesto stalnog vlastodršca koji je štitio vladu protiv građana. I dalje: » Nezavisna policija' bila je uklonjena, a njena surovost zamijenjena slugama Komune«. (Tbid., str. 544) Prirodan je Marxov zaključak da se racionalnost i humanost klasne borbe, koja političku revoluciju preobraća u socijalističku revoluciju, ne može obezbijediti pod prismotrom i pritiskom tajnc, »nezavisne policije«. Jer politika kao djelo i praksa slobodnih prađana nikada ne može doći do izražaja gdje god postoji arkanska praksa poretka bez slobode, tj. gdje, u najmanju ruku, nema slobode govora. »Voditi politiku« bez javno izražene borbe mišljenja, bez slobodnoz dijaloga kao racionalnog i humanog oblika društvenog sukoba, pomoću koga se jedino i možc poslići humana saglasnost, doduše, moguće ie ako se politika isključivo shvati kao apodikička izvjesnost, moranje, sirova moć i ćutljivo izvršavanje zadataka u tzv. dobro organizovanoj državi. U tom slučaju govor ı jezik imaju mjesta, kako je mislio Hobbes, samo ukoliko po· moću njih možemo naređivati ı primati naređenja. Međutim, takav način mišljenja iskliučuje promjenljive konstelacije u praktičnom životu, područje *zv. »imponderabilijas«, vjerovatnoće i jačeg argumenta, pa stoga ı nc pomišlja da se pomoću disputa može postići upravo najčvršće, najiskrenije ı nmajpostojanije jedinstvo. On to ne shvata jer je, volens-nolens, njegov model politike vojni logor i kasarnska disciplina. Ali Aristotel je prvi utvrdio da se dijalektičko-retorički postupak dokazivania (u politici), za razliku od teoriisko-apodiktičkor postupka (u egzaktno] nauci), razlikoje upravo po tome što je jedna stvar utoliko bolje ı sigurnije zasnovana, ukoliko se navodi višc dokaznih obilježja koja za nju govore. Jer dijalektika Agore je drukčija od dijalektike Liccja i Akademije, a sasvim drukčija od »dijalektike« kasarne i svake militarizovane političke organizacije. (Upor. Eugene Thionville, Dc la thćorie des lieux communs dams les topiques d'Aristote cet des principales modifications qu clle a subies jusqu'h nos jours, Augustc Durand, Paris 1855, str. 25.)

Istina je da gubitak smisla za dijalektiku, retoriku i topiku ima svoju dugu istoriju Koja ioče od antike do modernog vremena i postižc svoj vrhunac sa nastankom centralizovane i birokratizovane državne mašinerije. Ovo stanje duha najbolje izražava Hobbesova politička doktrina ili »socijalna filosofija« koja u društvenom sukobljavanju vidi zlo koje se može iskorijenifi samo pomoću »javnog mača« apsolutnog suverena. Društvena stabilnost i odozgo nametnuta pravda državnog poretka trebalo bi da budu čvrsto jemstvo socijalnog samoodržanja i nasilno poslignute saglasnosti, kako Hobbes tumači prirodno-pravnu tcoriju društvenop ugovora.

Cijela građanska misao, osobito poslije revolucionarnih borbi u kojima su plebejske masc barem povremeno dolazile do riječi, nastojala le da se nađe zadovoljavajuća formula statićke integracije društvenog i političkog sistema nasuprot »anarhičnoj« dinamici sočijalnog sukoba. Umjesto neizvjesnosti socijalne. din am ike (prakse!). trebalo ic da zatvoren, konzis*cntan i autarhičan politički sistem obezbijedi ako ne idiličćnu, a ono mirnu kovgzistecnciju egoizma i ljudskih požuda pod „patronatom državnog (javnog) prava. Konzervativna misao rukovodi se idejom da su ljudi od prirode rđavi, sa niskim nagonima, Da ne bi palo u »anarhiiu«, društvu je potrebna prinuda koju mogu vršiti samo pojedinci obdareni velikom moralnom snagom, sposobni da mjegujiu dobre, a koče loše nagone. Ova misao zastupa vlast clite nad anarHoidnom i pobuni sklonom masom, vlast privilegovane manjine nad eksploatisanomn većinom. Prema Josephu dc Maistre-u, jednom od ideologa francuske kontrarevoluciiće, džclat predstavlja glavnu osnovu društva. Rđava ljud-

Nastavak na 8 strani ·

VA NU:

Lik u vodi

U plavoj vodi gleda nad belim peskom, gleđa smešnog račića, on dodiruje nešto u nioi,

gleda u prozračnoi vodi ribe, mreškanje negde duboko u sebi, gleda svoje neiasmo lice,

u njemu sc ogleda drugo lice, toliko gleda da ioi suze teku.

KNJIŽEVNE NOVINE