Филателиста

O CENZURAMA I CENZURNIM ŽIGOVIMA U TZV. NEZAVISNOJ DRŽAVI HRVATSKOJ

Prim. dr Branislav Novaković

Poštanski i filatelistički dokumenti, po pravilu pisma i dopisnice iz vremena Drugog svetskog rata, opterećeni su vrlo često žigovima i drugim oznakama o pregledima od strane cenzure. U ovom napisu pokušaćemo da damo osvrt na cenzurisanje pismonosnih pošiljaka i oznake cenzure u tzv. nezavisnoj državi Hrvatskoj. Nakon aprilskog sloma, usledilo je poznato fašističko komadanje jugoslovenske teritorije i u tom okupatorskom divljanju nastaje i nedonošče nazvano nezavisna država Hrvatska. U nastaloj tvorevini odmah je izbrisano jugoslovensko ime, tako da od prvog dana nailazimo na marke, i vrednosne oznake i nazive države na celinama i poštanskim obrascima koje su ručno poništavane ili preko njih udarani gumeni žigovi sa delom imena ili celim imenom ili skraćenicama imena novonastale tvorevine.

Na napred opisanim ručnim i lokalnim provizorijima i na celima (dopisnicama) i pismima frankiranim markama pomoćnih izdanja (dopisnice i marke Jugoslavije sa pretiskom) povremeno se nalaze žigovi cenzure. Poznata nam je upotreba sredinom maja meseca 1941. godine jednorednog žiga, pravougaoni sa tekstom »CENZURIRANO«, koji je bio pri pošti Nova Gradiška. Pri većim poštama u Hrvatskoj u leto 1941. godine bio je u upotrebi cenzurni kružni žig sa ustaškim amblemom: u slovu »U« plamenik sa državnim grbom. U stvari ovi žigovi su dvokružni (unutrašnji krug tanji) i sa lučnim tekstom »R CENZURA Re. Cenzura je, kao što se vidi iz opisanog žiga, od prvih dana, bila poverena pripadnicima ustaške organizacije, koji su bili nosioci vlasti. Ovakav žig smo registrovali u upotrebi pri pošti u Osijeku u avgustu mesecu 1941. godine. Piscu ovih redova lično je poznato da su dežurstva poštanskih službenika bila zavedena već u proleće 1941. godine i u početku, tim neprekidnim dežurstvima bili su izloženi nepoželjni i još neotpušteni Srbi, poštanski službenici. Kada su u letnjim mesecima počeli danonoćno da pristižu izveštaji o kretanju naoružanih grupa i ovim izveštajima sve više bivao pritisnut telefonskotelegrafski saobraćaj, struktura dežurnih lica se izmenila, te su tada dežurstva bila poverena »poverljivim«. inače, celo vreme u većim poštansko-telefonsko-telegrafskim uredima, na telefonu i telegrafu su dežurale ustaše, koje su vršile nadzor nad razgovorima i telegrafskim vestima.

Letnji meseci bili su dani ustanka i tada je slika počela da se menja. U vreme preduzimanja akcija i napada na već oslobođenu teritoriju u avgustu 1941. godine u Hercegovini na poštu ustaško-domobranskih jedinica stavljani su gumenim žigom otisci grba NDH, pored poštanskih maraka. To srećemo na primer na dopisnicama upućenim iz Plužina preko pošte Nevesinje 27. avgusta 1941. godine. U to vreme u Bosni i Hercegovini pisma i dopisnice dobijaju žigove koji označavaju ustašku cenzuru. Ovi žigovi nisu bili tipizirani. Tako već 1. septembra smo ustanovili upotrebu jednorednog cenzurnog žiga pri pošti Tuzla sa tekstom: »USTAŠKA CENZURA... Isti tekst imao je i žig cenzure u Slavonskom Brodu, koji je bio prekršten u Brod na Savi (Brod n/S). Za pošiljke upućene sa pošte u Sarajevu korišćen je dvoredan žig »USTAŠKA CENZURA 77 ЗАВАЈЕМО«. Џргкоз зућ preduzetih mera obezbeđenja, nadzora i progona svega što je napredno u Zagrebu, koji je bio glavni grad NDH, izvršena je neviđena diverzija. Napredni poštanski radnici Zagrebačke telefonske centrale dižu je u vazduh. Posle ove akcije, celo područje tadašnje NDH 1 je izlepljeno ogromnim plakatama-poternicama, sa slikama hrabrih aktera ove istorijske akcije.

"Šalje zatočenik broj: 78

Ime i prezime: ~