Jugoslovenski Rotar

danas sačinjava našu državu. Njeno osvajanje je trajalo vrlo dugo i iziskivalo je prvo potpuno pokorenje ilirskih plemena koja su ovde od davnina stanovala. Duže nego Gali, Španci ili Grci borili su se Iliri protiv rimske vlasti. Ta borba, koja je trajala skoro tristo godina, od III veka pre Hr. do Hr. rođenja, tražila je junačko srce, ali i materijalno bogatstvo, koje će omogućiti naoružanje. Velika nekropola od 20 hiljada grobova na Glasincu kod Sarajeva iz ilirskog vremena govori o brojnoj nastanjenosti preistorijskog Ilirika. Bezbroj malih tvrđavica, poznatih i danas pod imenom gradine ili gradišta, po zapadnim krajevima naše zemlje, govore o vojnoj spremi prastanovnika naše otadžbine. Železno i bronzano oružje iz toga vremena sasvim je doraslo rimskom. Gde je ono izrađivano, pitanje je koje će osvetliti i iskorišćenje rudnika u to vreme. Po naseljima i tvrđavicama iz ilirske epohe otkrivene su kovačke radionice. Na kasnijim železnim rudnicima rimskog i našeg vremena otkriveni su tragovi još preistorijskog rada. To je slučaj sa nekim rudnicima u oblasti Sane. I za zlato izgleda sa dosta sigurnosti, da je već tada ispirano u Bosni. Ova dva metala pored ostalog omogućili su dug ilirski otpor protiv Rimljana, i stvorili su zavidnu preistorijsku civilizaciju kod nas, poznatu pod imenom »Glasinačka kultura«. Preistorijsko rudarenje utvrđeno je osim u oblasti Sane još i u neposrednoj blizini Beograda na Šupljoj Steni ispod Avale, koje pripada istoj ilirskoj epohi kao i sansko. Avalski rudnici davali su cinabarit.

Arheološke indikacije za staro rudarstvo su ostaci Slake sa predmetima iz starih kulturnih epoha. U oba slučaja preistorijskog rudarenja kod nas, i u Sanskoj oblasti i ispod Avale, preistorijska naselja sa šlakom i velike gromade šlake sa preistorijskim objektima dokazuju vremensku povezanost naselja i rudnika. Za rimsku epohu arheološko istraživanje je olakšano pored arheoloških tragova još i pisanim spomenicima, literarnim izvorima starih pisaca, kamenim napisima i novcima, čega u preistorijsko doba nije bilo. Zato je slika rimskog rudarenja kod nas jasnija i ne govori samo o mestima, gde su dobivane rude, nego i o pravnim odnosima, organizaciji uprave, radnicima, vlasnicima, trgovini, transportu i kovanju novca. U doba rimske republike i vremenu ranih careva pravni odnosi između vlasnika zemlje i pritežaoca rudnika nisu bili sasvim jasni. Rudnici stare Etrurije koje je nasledio Rim bili su državno vlasništvo, i kao takvi su prešli u nov posed. Drukčije je bilo sa iskorišćenjem rudnika na privatnom zemljištu. Tu su razni oblici bili upražnjavani sve do pod kraj IV veka, kada je konačno odobreno slobodno rudarenje, i povučena razlika između vlasnika zemlje i posednika rudnika pod zemljom. Pravne norme su regulisale sada taj odnos. U pogledu ekonom–skog prosperiteta dva su bitna činioca tada koja su uticala na rad u jednom rudniku. Sasvim drugi transportni uslovi od današnjih, sporost, ograničenost i zato skupoća, zatim nepoznavanje još ekstenzivnog bankarstva koje kao današnje ne poznaje investicije sa perspektivom rentabiliteta tek iza nekoliko godina, dozvoljavali su eksploataciju rudnika samo sa velikim procentom rude. Slabiji slojevi su napuštani. U pogledu organizacije za rudarstvo pojedinih provincija postojali su prokuratori, koji su preko konduktora upravljali pojedinim rudnicima. Značaj našeg područja za rimsko rudarstvo vidi se i u ustanovljenju posebnog zvanja krajem IV veka, pod imenom: Comes metallorum per Illyricum. Radnistvo je bilo ili robovi, ili kažnjenici, ili slobodni rudari, koji su činili kolegije.

121