Борба, 26. 12. 1991., стр. 14

: Н/ ČETVRTAK 26. DECEMBAR 1991. GODINE_

režimskoj štampi druge Ju-

goslavije, istican kao politički

emigrant i narodni neprijatelj, a među intelektualcima prethodne cijenjen kao najveći erudita i stilist, prvi čovjek duhovne elite među Srbima, Slobodan Jovanović (Novi Sad, 1869 London, 1958) vraća se među čitaoce najprimjerenije svom značaju, sabranim djelima, tek tako otkrivajući svoja mnogobrojna lica. Bilo bi dobro da tu, na zastavama novih političkih strujanja, ne bude ukalupljen kao potvrda velikih dosega prošlosti, već da djeluje kao činilac modernih duhovnih potreba. Ne treba zanemariti da je taj kosmopolit i građanin svijeta (Branko Lazarević), snažnog nacionalnog opredjeljenja i visokih moralnih zahtjeva, znao svojim savremenicima poručiti da „nacija sama sobom ne predstavlja ono što se u filozofiji naziva 'vrednost”“, već joj vrijednost „mogu dati samo opšti kulturni ideali, kojima bi se ona stavila u službu“ (11:573).

U obimnom izdanju spisi o književnosti zapremaju gotovo 500 stranica, ali je za književnost ı njoj bliske oblasti (memoaristika, biografske studije, enciklopedijski članci o pojedinim ličnostima) vezano znatno više tekstova. Žanrovski raznovrsni (prikazi/kritike, nastajali prvih desetak godina autorova rada; portreti začinjani u nekrološkim člancima a proširivani decenijama; zasebne studije kao rezultat intenzivne opsjednutosti nekim temama i ličnostima), Jovanovićevi radovi čuvaju njemu svojstveno retoričko-stilsko ustrojstvo i gotovo nehajnu rasipnost u idejama, od kojih neke ni do danas nisu izgubile aktualnost. Čega se god doticao (od Dositeja, preko Vuka, Laze Kostića, Svetozara Markovića, Pere Todorovića, Ljubomira Nedića i Bogdana Popovića, ili Voltera, Prusta, Janka Veselinovića i Dživa Gundulića), otkrivao je nešto što drugi nije prepoznao. Neposredno po prvom svjetskom ratu, već pripadnik starije generacije koja je dospjela u otvorene polemike sa mlađima, našao se na strani novog naraštaja,

Rastka Petrovića i Marka Ristića, ukazujući prvi među nama na epohalni značaj i pojavu Marsela Prusta, kao što je mimo ukusa svojih prijatelja i često istomišljenika, Jovana Skerlića, Bogdana Popovića i Ljubomira Nedića, uzdizao osporenog i odbačenog Lazu Kostića.

Možda se treba složiti sa opštim utiskom da je Jovanović najbolji kao portretist, gdje je kod nas premca imao samo u Vuku, slikaru ustaničkih junaka. Suptilan u pronalaženju sjenki i svjetlosti, istovremeno kritičar i analitičar zagledan u zagonetku ljudske jedinke, a razrješavajući je novim oprekama i paradoksima, spajao je punoću romanesknog i pouzdanost biografskog, ostavljajući čitaoca pred pitanjem ima li u tim portretima više vidovitosti ili opažanja u pravom smislu riječi (12:495). U svemu, međutim, osobito u ranim kritikama, čuvao je elemente žive frazeologije i leksike („To je da čovek padne na teme“, 11:825), dajući izlaganju neku neponovljivu ironično-bezbrižnu nijansu iz koje se padalo pravo u nepromašiv sud. Kad kaže, na primjer, kako je Dragutin Ilić čitajući

svet knjige

sabrana dela

Vidjeti

Slobodan Jovanović: „Iz istorije i književnosti I-II“ (tom 11, 12), priredili Živorad Stojković i Radovan Samardžić, BIGZ, „Jugoslavija-publik“, Srpska književna zadruga, Beograd, 1991, str. 923 + 887

Šekspira „postao neverovatno krvoločan“ pa ponesen mišlju da je „najsavršenija ona drama koja je giljotina svim Svojim ličnostima“, poubija svoje junake „pre nego stigne da ih životom nadahne“ (11:825). |

Tako se rasprava o stručnim pitanjima približava govoru svakodnevice (na primer, proces preoblikovanja narodne pjesme o ženidbi Maksima Crnojevića u tragediju Laze Kostića, tekst visoke suptilnosti, opisuje kao prelaz iz „priče hajdučke“ u „priču ritersku“; „Slučaj Samso-

na i Dalile (poema Laze Kostića) sasvim ·

je prost: slučaj hajduka koga je jaranica za dobre pare izdala žandarmima“, (11:794), gdje često bizarna doskočica postane ozbiljna teza (na primjer, uspostavljanje veze između činjenica da „jedan raspop“, „svrzimantija“, Dositej Obradović, „stoji na čelu naše novije književnosti“, i odsustva duha pobožnosti u toj književnosti — „Ona nije baš ateistička, ona

je gora; ona je u pogledu vere sasvim ravnodušna“, a srpski pjesnici, „dobri Srbi, a rđavi hrišćani“, (11:832).

I kad je sasvim uronjen u pojedinosti, Jovanović rado izlazi ka opštem, sažimaJući krupna pitanja iz domaće ili evropske kulturne i književne istorije. U gotovo uzgrednim opažanjima naslutiće se pravci istraživanja do našeg vremena (na primjer, priroda Zmajeve liričnosti, Kostićeve kovanice i njegova stilistika, epske vizije Filipa Višnjića, aspekti Veselinovićevog realizma, stil Jakova Ignjatovića, i sl). Ako bi se tražioi Jovanovićev. tekst najpunijeg. značenjskog napona sabijenog u malom obimu, onda je to o Vuku kao slikaru istorijskih ličnosti: Vukovo osjećanje za značajno, za unutarnje jedinstvo ličnosti, pronicljivost u procjeni prilika, pripovjedački dar do scenske impresivnosti, plutarhovski smisao za sporedno u istorijskom. Nema teksta koji bi o Vuku kao piscu rekao toliko u nekoliko pasusa. Taj smisao za uopštavanje odveo je Jovanovića zanimljivom nastojanju da potkraj života da naznake naših kulturnih obrazaca, i to posredstvom opisa osnovnih težišta u djelatnosti Dositeja Obradovića, Vuka Karadžića, Svetozara Markovića i Bogdana Popovića, ali i velikih iskušenja u koje je srpski narod ušao stvaranjem jugoslovenske države.

Sistematsko istraživanje bi pokazalo ~

kako je Slobodan Jovanović štedro prilagao, razbacano po različitim spisima, poetici epoha, stilova, žanrova, opusa, pisaca. Nosio je sposobnost minuciozne analize jednog Bogdana Popovića i vještinu sinteze Jovana Skerlića, inače predan pravnim i istorijskim studijama. Obojicu je prevazilazio stilom i idejama, dostižući najbolja mijjesta sa stranica Laze Kostića, pri tome neopterećen patosom, ne dajući da tekst ostane izvan vlasti slobodne, duhovite igre i nehajne autodistance. Književnost je, pri tome, bila samo jedan od njegovih sporednih likova, ali je on i u njoj znao da bude dostojan crte kojom je opisao Vuka Karadžića: „Lako je beležiti ono što se vidi, ali teško je videti ono što vredi da se zabeleži“. Dušan IVANIĆ

Nušić, | pozorišni princ i Зете!

monografija Mome Pavkovića, DD IP „Vuk Karadžić“, Paraćin 1991.

Monografija Mome Pavkovića doča-

rava manje znane detalje ljudske i pozo-–

rišne sudbine „princa i šereta, indirektno ih locirajući u atmosferu i kontekst kulturne istorije predratnog Beograda. U tome su autoru monografije, kao „saučesnici“, svojski pripomogli svojim evokacijama, brojni podjednako zvučnog imena, prijatelji i saradnici legendarnog „Age“: pa i Raša Plaović, Milivoje Živanovć, Staša Beložanski, Veljko Petrović, Bogdan Pešić... Uz sledeće ne manje obilno poglavlje vlastitih Nušićevih ispisa i (uglavnom privatne) korespondencije, ovakvu brižljivu rekonstrukciju jedne znamenite biografije zaokružuju i uspomene kćeri Margite Gite Nušić Predić.

тошап

Svetozar. Vlajković: „Ružičasti arhipelag“, „Altera“, Beograd, 1991, str. 161.

ROTO EA"

ada se jedan savremeni pesnik odluči da ispeva 55 soneta o Životnim radostima i teškoćama,

onda je to, nema sumnje, sasvim izuzetna pojava u savremenoj srpskoj književnosti. I to ne samo zato što su vezani stih i stroge forme sve ređi, već i zato što pesnici odbijaju da, poput Miroslava Maksimovića, eksplicitno kažu o čemu pevaju. Ali, ako će čitalac u ovoj knjizi zaista sresti 55 soneta, tematska odredba, tj,

okolnosti da svi oni govore „o životnim.

radostima i teškoćama“ je, do izvesne mere, i sredstvo kojim se pesnik služi i

za humorno-ironično intoniranje sadrža-

ja dobrog broja svojih pesama.

Otuda će čitalac koji od soneta što govore o životnim radostima i teškoćama očekuje jedan, u svemu ozbiljan ton, biti iznenađen što se Miroslav Maksimović najčešće služi jednom vedrijom perspektivom za pogled i na radosti i na teškoće, i što on pri tome samo sredstvo kojim se služi — poeziju najčešće i stavlja u poziciju onoga što je pod sumnjom.

I mada je sklon da poeziju definiše i kao „zelen-kupus, niko iz tišine“ (pesma „Smisao lirike“), Maksimović će, u dobrom broju svojih soneta, nastojati da pesmu, njene pojedine elemente ili, pak, samu mogućnost da se o nečemu peva, ispituje iz najrazličitijih uglova i da im postavlja zadatke koji su teško rešivi. Mora se, doduše, priznati da je sama priroda opisa u Maksimovićevim sonetima takva da isključuje ı preveliku javnost i jedinstvo perspektive iz koje se taj opis oblikuje. Cest je, naime slučaj da Maksimovićevi soneti zaista jesu smisaono veoma složeni (uzmimo za primer ovaj opis korena: „Od očaja ojača i ne mogu ga pomeriti sa nepostojećeg mesta“) i da se preciznije određivanje pojedinih tonova mora izbegavati jer ga sam kontekst onemogućava. U opisu korena koji smo naveli ne samo što nam nije jasno da li je pesnikov cilj da izgradi figuru zasnovanu na morfološko-semantičkoj igri („očaja ojača“) ili mu je cilj da nam, poput Branka Miljkovića, gotovo onemogućava prodor u suštinu onoga što postoji na „nepostojećem mestu“. To što samo „uho zemlje“ može da se uveri u postojanje korena, sasvim je logično, ali će nas, svakako, zbuniti to što koren „sve što dole živi primiče čudesnom snagom nepostojećih rima“. Još jedna pojava reči „nepostojeće“ i njeno vezivanje za jedan element pesme je, svakako, posledica pesni-

poezija

Začinjanje mila

Miroslav Maksimović: „55 soneta o životnim radostima i teško-

сата“, „Svjetlost“, „Sarajevo, 1991.

kovog nauma da sliku sveta prevodi u književne kategorije, da joj oduzme izvornu snagu i tragiku.

Prevođenje smisla pojedinih prizora koje nam pesnik opisuje i njihovo tumačenje uz pomoć elemenata koji pripadaju čisto književnoj sferi, samo je sredstvo da se izgradi prostor za pitanja: „Ili govoriti? A čime? I čemu?. Mada su ova pitanja data u jednom obziljnom tonu, ne može se poreći da odgovor na njih nije dat bar iz dveju perspektiva. Tvrdeći da „i guslar od reči postao je slep“, pesnik nas, nema sumnje, smešta u samo središe ambivalentnosti svog: odnosa prema pojedinim stvarima, odmičući nas uz to od mogućnosti da saznamo da li je guslar postao uistinu slep, ili je samo zaslepljen rečima, i od njih ne može da vidi suštinu. Kad se, pak, uzmu u obzir sasvim drugačiji tonovi u pojedinim sonetima (Ni najzdravija spavanja u senu odmorila me nisu kao pesma“) kao i činjenica da „oslobađa od zla me pisanje“ i da „ako išta moj životopis ima — to je nevin san, zbivanjem odnesen, umiranje i, OVde — onde, rima“ postala nam je jasna da pesnik, iznad svega, želi da nas uvede u jedan sasvim osobeni prostor u kome će se mnogo što-šta, pa i „smisao lirike“, doživljavati na jedan drugačiji način.

I mada je u svoje sonete uneo raznolike tonove i raznolike perspektive iz kojih opisuje pojedine prizore, Miroslav Maksimović se uvek trudio da nam skrene pažnju na ono što je njegov „nevin san zbivanjem odnesen“, na životni vrtlog u kome se menja ili, preciznije rečeno, izobličava mnogo toga. Zbog toga, nije nimalo slučajno što, su Maksimovićevi

soneti puni raznovrsnih prizora (ispijanje piva, sednice radničkog saveta, pejzaži i, promene u njima, književni citati i aluzije, kretanje, po kućnom i kancelarijskom prostoru i sl) i što su ti prizori povod da pesnik krene u jednu suptilnu potragu za dubljim smislom svega što ga

okružuje. Ono, pak, što Maksimović želi -

da nam jasno pokaže, jeste neka vrsta haosa i prepleta zbivanja oko njega i taj haos i preplet moraju da se usele i u samu pesmu i da postanu njen jedini i pravi sadržaj. I čini se da nema adekvatnijeg puta za izgradnju opisa našeg doba od onog koji nam pažnju skreće, pre svega, na te najčudnije mešavine, neočekivane spojeve. -

Definišući samog sebe u pojedinim sonetima kao službenika koji svakodnevno prati i beleži promene na nadvožnjaku kod „Gospodarske mehane“, Maksimović je želeo da izgradi pretpostavke za što. precizniji opis sveta u kome deluje „on“. Maksimovićev „on“ sasvim sigurno nije božanstvo, nije ni ovozemaljski diktator, jer pesnik nije sklon da u svoje opise uvodi ideološke sadržaje, već ona sila koja upravlja sasvim običnim prizorima. Pomerivši sopstveno mesto u svetu sa svake visine u ravan službeničkog života i svakodnevnog registrovanja, pesnik Maksimović je želeo da ukaže na prodor humornog-ironičnog u mnoge sadržaje života.

Otuda neće biti nikakvo iznenađenje kad, primera radi, u sonetu „Gledao sam zaspalog sina“, pesnik najpre kaže da je pred lepotom jednog prizora nestala svaka potreba da se on književnim sredstvima ulepšava („zatrebao mi nije nikakav slik, niti pridev da mi sonet spasava“) da bi nam, potom, skrenuo pažnju na drugu okolnost — nemogućnost da se dopre do onog bitnog („šta je to što on spavajući vidi?“). I čini se da je- Maksimović u svojim sonetima i nastojao da nas, sve vre-

“me, vodi kroz prostor u kome caruje am· bivalentnost. Hvaleći pesmu i pevanje, smeštajući pojedine njihove elemente u samo središte mnogih životnih prizora, Maksimović se nije libio da nam pokazuje i ono drugo — suočavanju sa tim prizorima pesma nas nc vodi do bitnog. Zbog toga je Miroslav Maksimović i težio da, preko humornoironičnih tonova, pesmi obezbedi novi pristor — u haosu i sudaru protivrečnih životnih sila i sadržaja, jer se tu, prema osećanjima OVOg pesnika, začinje ovovremeni mit o svetu.

_ Radivoje MIKIĆ ~

O BN aaa

=