Књижевне новине
SMRT FASIZMU — SLOBODA NARODU | ; sa } i
\ : /
JIŽEVNE NOVINE
ORGAN SAVEZA KNJIŽEVNIKA JUGOSLAVIJE i
BROJ 37 Uredništvo. Prancuska 1. teL 28-008
Administracija: Francuska 5. tel 5R 49n BEOGRAD, UTORAK 12 SEPTEMBAR 1950 .
LIST IZLAZI JEDANPUT NEDELJNO PRIMERAK
ZO Oz | >
tičari, od starog Armina Pavića Miloša Savkovića, hteli - objasne blagotvornim uticajem itali-
„čoveka,
š-
Duh naše renevansne
Rmjijevnosli
pojan je dah što još uvek. miri
iz naše renesansne književnosti. | Velika dela toga doba još uvsk uzbuđuju i zanoše osetljiv đuh. Likovi književnika, umetnika i naučnika, i danas još, živo deluju na rad uobrazilje i intelekta, Bilo je to veliko doba velikih ljudi i velikih dela, Posle jednog dugog, efemernim „vekovima jspunjenog vremena, u kome je Kknjiževnost vegetirala samo kao crkveni ritual ili verska razbibriga, manje ili više provincijalno, »odjednom« je dočlo doba velikih ljudskih nemira i traženja, velikih ljudskih pothvata i
| Wtvaralačkih zanosa — «ljudskih u _ onom smislu koji toj reči mi pridaje| mo danas.
Taj značajan trenutak u razvitku naše društvene svesti i naše umetničke savesti ,koji obuhvata XV i XVI
stoleće kulturnog procvata u Dalma-
ciji, nije nimalo slučajna pojava. Ali, po lepoti svoje izuzetnosti među slovenskim narodima, po nenadmašnoj' čarobnosti svoga rođenja i po tragičnim akcentima naglog izumiranja, on spada u ona čuda ljudske istorije pred kojima i najobavešteniji ljudski umovi, i kad su analizirali sve sastavne elemente njegovog postojanja i trajanja ,ostaju zadivljeni i kao očarani.
| Geneza naše renesansne kulture u
Dalmaciji ostala je do današnjeg dana neobjašnjena. Onaj mali broj studija, eseja i članaka, posvećenih, u prošlom i našem veku, problemima našeg preporoda, ostao je, može se sWlobodno reći, u granicama diletantskog shvatanja i tumačenja. I najistaknutiji istoričari književnosti i književni PO O su da sve
janske renesanse .No zašto je i kako
_ je do tog uticaja došlo, no pod kojim istoriskim okolnostima i . društvenoj atmosferi su ti uticaji uro-
u kakvoj
Mili plodom, no kako to da ti uticaji
nisu izazvali samo mehaničko prenoŠenje iskustava i doveli do imitacije _ obraza
i uzora — na to osnovno Diftanje niko još, ni u obliku nagovešta-
· jaji slutnje, nije dao kakav-takav od-
Povor. Srodnošću i afinitetom tako-
đe se ništa ne može objasniti, jer i
oni traže svoje objašnjenje. Vreme je
- već, najzad, da u umetničkim tvore•
vinama naše renesanse, tako bogatim i sjajnim, koje se osećaju i vide i iz evropske perspektive, počnemo uočavati i analizirati izraz “društvene svesti i stvaralačkih težnji našeg odraz naše moralne, društvene i političke stvarnosti toga doba. Vreme je weć da ispitamo u kojim socijalnim uslovima i u kakvoj moralnoj temperaturi se rodila naša renesansna umetnost, vreme je đa joj odredimo kulturno-istorisku genezu.
Ako je naša renesansna kultura po svim osnovnim oblicima svoga ispoljavanja, kao i italijanska, i francuska, i španska, tipično gradska, ako Su njeni najvidljiviji estetski ideali ideali gradskog čoveka, ona je ipad,
| _u ponekim svojim životnim i umetnič-
im. elementima, vezana i za Ži-
· Vot, i za običaje, i za moral, i za kul. turu seljačkih masa. Čini mi se da
še tom okolnošću, na koju se dosad nije obraćala skoro nikakva pažnja, može objasniti i originalnost idejnih stremljenja, ı izuzetnost atmosfere, i relativna samostalnost strukture i formi naše renesansne umetnosti, Uostalom, nije naša renesansna književnost nimalo slučajno samo jednim svojim korehom bila vezana za razne oblike srednjovekovne crkvene umetnosti, u prvom redu raznih povesti i prikazanja; drugim i daleko značajnijim, ona je švoju hranu crpela iz naše narodne poezije i usmene kulturne baštine u-
· Opšte, Ne &amo jJezično, no 1 u celoj
eštetskoj strukturi, to dvojstvo pore”
la, harmonizirano stvaralačkim pre" rastanjem ruđimentarnih poriva, živo še oseća { u sadržaju, i u težnjama, iu izrazu. Ono je, u rganskoj sintezi dela, jedna od njenih čari.
Razloge tome, međutim, ne treba tražiti u oblasti čisto književnih uticaja, koji imaju svoje uzroke u razVvitku misaonih i osećajnih izraza jednog naroda. U pitanju je psihološka švest, kao direktna posledica socijalne stvarnasti, Naši srednjovekovni gradovi na Jadranu razvili su 6e, U doba Renesanse, u jaka trgovačka šredišta koja su, zahvaljujući trgoVačkoj snalažljivosti stanovništva, O-
vala privredne veže sa čitavim Svetom. Nagli porast bogatstva i mostvorio je uslove za razvitak kulturnog života. Ali ti gradovi (i među njima u prvom redu Dubrovnik, Hvar i Split) pretstavljali #šu, i po načinu vota, i po svojim vezama sa svetom,
Do svojim težnjama, ustvari samo Usamljene oaze. Bliže i dalje zaleđe Ta kopnu, na kome je živeo ugrožen ili pokoren narod, bilo je i ostalo u Patriarhalnim oblicima života. Sa tim judstvom iste krvi i istog jezika na-
renesansni gradovi održavali 8U, 'kao što se to sjajno vidi iz đela MaDržića, najtešnje trgovačke veze
" i najprisnije ljudske odnose. Taj pa :. i kontakt neobično razvije-
Eli Finct
nih i neobično zaostalih sređina jednog te istog naroda, koji je gajio iste običaje, govorio istim jezikom i jednako strepio za svoju sudbinu, ugrožen od istog neprijatelja, našao je svoj Izraz i u motivima i u izražajima naše renesansne kulture.
Osnovni krug iđeja u kojima se kreću naši renesansni stvaraoci, nema sumnje, isti je onaj u kome su se kre-
Petar Lubarđa:
tali i renesansni pisci drugih narođa. I kod nas se oseća kult grčkih i latinskih mislilaca i pesnika, i kod nas se gaji đuh starovekovne kulture, i kod nas se teži đa se kroz studiju antičkih vrela inspiracije postigne skladna celina etike, znanja i umetnosti, da se ostvari celovito savršenstvo čoveka i društva. Italijanski humanistički pokret, koji je u tom pogledu postupao najdoslednije i s najvećom stvaralačkom zrelošću, delovao je na naše pisce kao dragocen potstrek. No može li se iz toga izvući zaključak ,tako nerasudno ponavljan u svim studijama o našoj renesansi, đa je naša književnost toga doba samo »italijanska književnost u malome«?
U svojoj studiji o najvećem francuskom piscu Renesanse, Fransoa Rableu, Anatol Frans razvija ovakvu misao: »Platonove i Ciceronove misli bile su bez sumnje plodne; prilježnost i disciplina đuhova koji su nastojali đa proniknu u njih bili su još plodnijiL Ljudi su se najzad usudili da misle! Verujući da misle kroz stare mislioce, mislili su kroz same sebe. To je Renesansa.« Zar se ne bi, s još većim pravom, moglo to isto reći za naše renesansne stvaraoce, koji su poticaj za razvoj svoje misli, za razvitak svoga osećanja i za slobodan polet svoje uobrazilje našli u delima antičkih i italijanskih mislilaca i pesnika? Zar nisu naši renesansni duhovi, bar oni najistaknutiji, pristupili samosta1nom proučavanju i prevođenju antičkih dela, ponekađi pre svojih italijanskih učitelja? Zar nisu naši renesansni pesnici, bar oni najobdareniji, stvorili na kalup petrarkističke, woezije sasvim originalna i umetnički vredna pesnička dela? Zar nisu naši dramski stvaraoci toga vremena, bar oni koji su imali izuzetan dar za dramsko uobličavanje, ostvarili dela koja ni u čemu ne zaostaju za italijanskim, koja imaju svoje motive, svoja rešenja, svoju boju i svoj izraz?
Ne, samim uticajima se tu, — recimo to još jednom! — ništa ne može objasniti. Njih treba uzeti u razmatranje i analizirati. Komparativnim metođom, kojim ćemo prokrstariti i kroz oblast činjenica i kroz oblast stvaralačkih nastrojenja, može se doći do izvesnih rezultata, Oni mogu biti dragoceni. Ali stvarna, atvaralačka kritika tek onđa počinje. Jedino.će nam ona moći objasniti ono divno čudo koje nazivamo našom renesansnom knji ževnošću. Jer, kada se ostave postrani opšta mesta, zajednički oblici, istovetni kalupi, svojstveni renesansnom pokretu svih naroda, tek onda će se videti s koliko originalnosti, s koliko stvaralačkog duha, 8& koliko nacionalno obojenog dara su naši renesansni stvaraoci pristupali postavljanju i rešavanju svojih umetničkih zadataka,
a razlika u umetničkim zadacima, u keajoio| liniji, urodila je razlikama u oblicima i izražajima. Ona je čvorna tačka u genezi, razvitku i iščezavanju nnše renesanšne književnosti. Mi smo se do sada, kroz vekove, odnosili prema našoj renesansnoj kulturi kao zla maćeha iz narodne priče. A ona je, svom svojom snagom i svim svojim treptajima, u korenu našeg umetničkog postojanja. Ako )e đubrovački festival renesansne kulture samo znak jednog drukčijeg, iz osnova izmenjenog odnoša prema jednom od najslavnijih trenutaka naše kulturne
prošlosti, kada smo bili ravnepravni kulturni suparnici razvijenih siedižtsa Evrope, onda taj skromni početak treba svesrdno pozdraviti-sa željom da se aa manifestacija pređe na ozbiljan
naučni i stvaralački posao. Na tom.
putu otkrivanja i proučavanja naše kulturne veličine u prošlosti očekuju nas izvanredne i prave stvaralačke radosti. A. one su, ipak, najviša cena. čoveka i života.
Dubrovnik
4 DINARA
SAN brtovačiki destivač |
ubrovnik je ovih dana „ponovo
navukao na sebe svoje staro
renesansno ruho: na njegovim trgovima opet se igraju komedije koje su još pre tri i četiri stotime godina razveseljavale i dubrovačke gospare i goli pak, opet se na njegovim uskim ulicama razležu melodični zvuci starih dalmatinskih pesama koje su prema kompozicijama Ivana Lukačića pevane pre više od tri i po stoleća, velelepne prostorije Kneževog dvora otvorene su sada prvi put posle rata, a bogata arhiva drevne Dubrovačke republike, izvađena iz sanduka okovanih nadaleko čuvenim dubrovačkim bravama, stavljena je na raspoloženje svima onima koji se u ovim septembarskim danima buđu našli dole, u Dubrovniku, na Festivalu.
Festival se odvija na planu oživljavanja našeg renesansnog „kulturnog nasleđa. U okviru Festivala biće prikazana naša najznačajnija renesansna dramska dela zatim dela starije lirike, renesansne muzičke kompozicije i narodni plesovi iz ovog kraja. I najzad, tu su izložbe: slikarstva i kiparstva XV i XVI veka, zlatarstva i apotekarstva, Dubrovačkog arhiva i etnografska izložba, Sve one, uzete zajedno, imaju za cilj da upoznaju posetioce Festivala s bogatim kulturnim životom koji je kroz čitav srednji vek bujao s ove strane Jađrama, kao i s visokim dostignućima naše renesansne umetnosti koja i po vremenu u kome je ponikla i po kvalitetu svojih ostvarenja, čini čast kulture. srednjeg. veka, Dubrovački festival je istovreme–no postavljen tako, da on, u jednu ruku, buđe i smotra onih naših velikih pozorišnih kolektiva koji na 8VOjim scenama prikazuju komađe nastale u doba naše Renesanse.
Pet naših vrlo poznatih pozorišnih kolektiva (Jugoslovensko dramsko po-
Dragoslav Adamović
zorište iz Beograda, Hrvatsko narodno kazalište iz Zagreba, i narodna kazališta iz Splita, Zadra i Dubrovnika) izvešće tokom festivalskih dana pet naših najpoznatijih renesansnih komedija. Tu su, pre svega, dve komedije Marina Držića — »Dundo Maroje« (njime je Festival i otvoren, 8 om.) u izvođenju Jugoslovenskog dramskog pozorišta, i »Skup« koji će na kraju Festivala izvesti članovi Hrvatskog narodnog ·kazališta iz Zagreba,
Narodno kazalište iz Zadra nastupa s komedijom »Andro Štitikeca«, koju je tokom prošle godine vrlo uspešno držalo na svom. repertoaru. Za ovaj komad se zna da potiče s kraja XVII veka, ali se ne zna tačno ko je njen tvorac, ma da neki naši književni istoričari (među njima i M. Rešetar) smatraju da je ovaj komađ napisao Petar Kanavelović (1637—1719), jedam manje poznati dubrovački pesnik i komeđiograf koji je sto godina posle Držića svojim komadima obnovio đubrovačku građansku komeđiju.
Narodno kazalište iz Dubrovnika nastupa s komeđijom »Ljubovnici«, a Narodno kazalište iz Splita s poznatim komadom »Komedija od Raskota«, za koji je muziku napisao savremeni hrvatski kompozitor Antum Dobronić. Do đanas nije moglo biti utvrđeno ko su pisci ovih komađa i pored uloženih napora da se o njima bar ne= što sazna; ali se misli da je »Komediju od Raskota« napisao hvarski pisac Martin Benetović. |
U okviru dramskog programa festivala održaće se »Veče stare lirike« na kome će najistaknutiji umetnici beogradskih i zagrebačkih pozorišta recitovati pesme naših starih pesnika:
Izložba dubrovačkog
Kao što srednjovjekovna naša umjetnost iz manastira i zadužbina stoji izolirano i pretstavlja renesansu prije renesanse ,tako i likovna Uumjetnost u Dubrovniku pretstavlja renesansu u renesansi, a da se pri tome nije u potpunosti osvrtala na ono što je nastalo na drugoj obali. Prva djela ove škole nastala su potpuno samostalno i bez utjecajne moći prvih pojava do kojih je došlo u Italiji. Najstarija djela koja su se sačuva– la potječu iz prve polovine XV stoljeća i tek par njih simbolično govore da je naš čovjek, lišen apstrakcija i stilizacije „govorio jezikom istine sa najskromnijim sredstvima, ali je zato u izražajnom pogledu pokazao unutarnju jasnoću. S
Krajem XV i početkom XVI stoljeća ova slikarska škola, sa imenima kao što su Vicko Lovrin, Mihajlo Hamzić i Nikola Božidarević čini vr-
Nikola Božidarević:
\
Prizor sv. Martina, Fragment (1517 god.)
Branko Kovačević
hunac ove velike epohe i stvara stil koji kasnije slijede manji majstori. Jeđan od njih, bez sumnje najveći, je Nikola Božidarević čije se ime čita uz godinu 1513 na slici »Blagovijesti«. On je stvorio niz grandioznih djela od kojih se do danas sačuvalo pet. Sin je Božidara Vlatkovića, slikara iz Dubrovnika koji je porijeklom s otoka Lopuda. Godine 1476 stupio je na zanat kod majstora Petra Ognjanovića u Dubrovniku, ali poslije pet mjeseci ode u Mletke, U Dubrovniku je opet 1494 godine gdje u prvo doba pomaže svom ocu u slikarskoj rađionici, a potom ga pratimo po dokumentima sve do smrti tj. do kraja 1517 godine. Njegov način komponovanja, raspodjelom prostora te kolorističkom konstrukcijom, sličan je načinu &li-
slikarstva
karske škole i prije i poslije njega, što znači da je ova škola zadržala svoje vlastito gleđanje u načinu izraža= vanja, Djela Nikole Božidarevića znače vrhunac dostignuća ,ona su u SVOjoj biti realistička. Likovi su obični ljudi koje sretamo u životu. To je niz portreta koji djeluju kao stari ribari i pučanke zaustavljeni u svoj svojoj
· jednostavnosti. Tu nema ničega što bi
bilo suvišno. Izneseno je ono najbitnije u svoj &vojoj jednostavnosti, ali likovno sa rafirmanom koji zapanjuje. Dekorativnost je naglašena tek u draperijama koje imaju često zlatnu podlogu, dok ske javlja i zlatna pozadina kao dekoraftivni elemenat. Sa tim sredstvima orkestracija je zvonka i topla i čini pravu svečanost,
Na oltaru u kapitulu dominikanskog samostana postoji jedna slika koju je obitelj Đorđića dala 1513 godine izrađiti Nikoli Božidareviću. Ova čudesna slika po sadržaju pretstavlja Mariju sa Isusom na prijestolju i oko nje četiri sveca (sv. Julijan, sv. Jakov, sv. Dominik i sv. Matej). Pozadina je pejsaž, a iza nje vire nizovi anđeoskih glava, No iza svega toga ima nešto drugo. Orkestracija je zvučna i topla. Odnosima dubokog crvenila, zreložutih te najsuptilnijih zelenkastosivih tonova „koje prekiđa na nekim mjestima trulo zlato na đraperijama, postignuta je najsuptilnija orkestracija koja uzbuđuje. U pozadini ove slike je žućkasto-plavi pejsaž rijetke prozračnosti, Čitava slika je lazurna i kao da se rastočeno zlato prosulo i ozarilo čudnom svjetlošću. To je ilumina= cija nekog umornog ljetnog popodneva. Čini 6e kao da se čitavo zbivanje u toj 6&lici odvija u intimnosti &pecifičnog ambijenta nekog dubrovačkog renesansnog dvorca. Ali tu ima još nešto. Lice sv. Mateja pretstavlja čovjeka, ali tako stvarnog, upravo ona= kvog kakvog se sreta u životu. To je običan čovjek lišen mističnog; kao da je to portret nekog starog ribara koji, povučen u sebe, rezignirano misli o svojoj sudbini. Tako su shvaćene {i ostale fizionomije. Marija pretstavlja ženu koja vjerovatno za majstora zna či posebno raspoloženje, jer se ovaj tip žene provlači kroz sva njegova djela. Ona je naslikana veoma jednostavnim sredstvima. Crtež je izvanredno istančan, dok je izraz same figure produhovljen i zrači unutarnjom emocijom. ve anđela su jednoštavne dječje glave, s osjećajem modđelirane ,ni malo idealizirane ,ali zato pune života. Timpanon ovog djela pretstavlja »Polaganje Isusa«. Komponirano u trokutu ,ono je izvanredno u boji i pikturalnoj materiji. Ovdje je Isus običan čovjek koji kao da je ugasnuo pod teretom godina i života, a oko njega su obične pučanke koje prate ovaj tragičan završetak, Ovim timpanonom „kao i čitavom kompozi-
cijom oltara, Božiđareviću je. pošlo za rukom atvoriti djelo najvećeg đostignuća našeg renesansnog slikar-
| (Nastavak na četvrtoj &trani)
-
Menčetića, Držića, Lucića, Hektorovića, Gundulića i drugih.
Uporedo s tim održaće se i »Veče narodnih plesova«• na kome nast-ipaju folklorne grupe sa Lastova i Korčule, zatim iz bliže i dalje okoline Dubrovnika, iz Kotora, Dola, Čilipa i dr. Na Festivalu se izvodi i jedna od naših najstarijih narodnih igara »Moreška«, koja vodi poreklo iz kasnog srednjeg VERE? a koja se i, danas igra na Koruli, Uz ostale umetnosti u Dubrovniku i čitavoj Dalmaciji, razvija se u doba Renesanse i muzika. Malo je, međutim, poznato da su muzičke tradicije Dubrovnika stare bar isto toliko koliko i literarne. Proučavajući muzički život Dalmacije u srednjem veku prof. Milo Asić je našao da se u Dubrovniku orgulje pominju još 1392 gođine, a da za poznato Palmotićevo delo »Danica« postoji verovatnoća da je čitava pevana! Nađen je jedan rukopis koji ovo delo zove »Opera od Danice«, a jedan drugi sačuvani dokumenat kaže da je družina »Izpraznih« 1628 godine
· javno prikazivala »Danicu-«, i to uz pe-
vanje i muzičku pratnju. To bi značilo da je »Danica« najstarija slovenska opera, ili bar preteča one prve! Koliko je u Dubrovniku bio razvijen muzički život, govori i činjenica da je sama Republika plaćala gradske muzičare koji su davali javne koncerte za građanstvo. Tokom XVI i XVII veka imamo u Dalmaciji niz poznatih kompozitora, od kojih je svakako najvažniji Ivan Lukačić, čije kompozicije na Dubrovačkom festivalu izvodi hor RadioZagreba i Državni simfoniski orkestar iz Zagreba. Lukačić je rođen negde oko 1574 godine u Šibeniku, a umro je 1648. Njegovo najpoznatije delo je »Sakrae Canfione«, a sastoji se iz 27 posebnih koncerata od kojih šest Jednoglasnih, četiri dvoglasna, tri troglasna itd. Prilikom izvođenja đela naše stare muzike pored Lukačićevih kompozicija oživeće se i neke ,kompozicije drugog, manje poznatog, dalmatinskog muzičara iz doba Renesanse, Jarmovića.
U bogato ukrašenim „wmrostorijama Kneževog dvora biće izložen dragoceni materijal Dubrovačkog arhiva, najvećeg i najznačajnijeg u našoj zemlji. Po bogatstvu materijala s njime se mogu meriti jedino arhive svetogorskih manastira. Iako je u više mahova bio znatno oštećen — požarima, zemljotresima, krađama itd. — u njemu je ipak sačuvano mnoštvo pOoVvelja, svedočanstava, zapisa i drugih dokumenata, koji su od neocenjive vrednosti za dalje proučavanje pojedinih važnih događaja iz nacionalne istorije naših narođa.
U Kneževom dvoru biće takođe izložene i razne vrste novca (ođ mjeđa i minca pa do perpera, dinara i taHra) kojim su se služili Dubrovčani u toku svoje burne istorije, a zatim, i raskošne nošnje knezova kao i portreti raznih velikana koje je kroz vekove svoje slave dao Dubrovnik.
U velikim „prostorijama „Palate Sponze, koja je najpre služila keo carinarnica, a zatim kao kovnica, otvoriće se nekoliko raznovrsnih zanatskih rađionica koje prikazuju stare đubrovačke zanate i predmete dubrovačkih majstora. Nesumnjiivo je da ovđe najveću pažnju privlače zlatarske radionice po kojima je Dubrovnik bio na velikom glasu, a zatim kovnice u kojima su se izrađivale razne aalatke, naročito brave, Tu su radđionice »dubrovačke čohe«, poznate iz narodnih pesama, koja se izvozila po svim krajevima Balkana i ogromne turske imperije. I najzad, baš na mestima na kojima su i ranije bile, podižu se dve klesarske radionice u kojima će se kasnije, posle Festivala, klesati kamen za dalju obnovu pojeđinih delova grada. ~
Među najbolje očuvane zgrade spađa stara katolička crkva »Mula brar ća«. Ona je pođignuta početkom XIV veka i ističe se svojim monumentalnim portalom. U njoj je pre više od šest stotina gođina bila otvorena prva apoteka u ovim našim krajevima, a treća po ređu u Evropi, i ona će takođe biti prikazana posetiocima. Festivala sa svim uređajimn iz tog vremena, pa čak i u istoj prostoriji.
Dubrovački pomorci bili su u svoje vreme poznati u celom svetu sa sVOje veštine | hrabrosti, a đubrovačka mornarica bila je đugo jedna od naj- . jačih u Evropi. Ona je pretstavljala osnovni izvor svih bogatstava koje su sticali Dubrovčani. Zato je nemoguće ne prikazati na jednom ovakvom Festivalu i razvoj dubrovačke mogo: ce. Tako će, uz ostale izložbe, biti otvorena i izložba dubrovačkog pomorstva, na kojoj će se videti mođeli starih brođova, razni instrumenti poznatih đubrovačkih kapetana, brodske zastave, dnevnici, trofeji iz, mnogih pomorskih okršaja, itd.
Posmatran u celini, Dubrovački festival pretstavlja jedinstvenu kulturno-istorisku i umetničku manifestaciju čiji značaj prelazi nacionalne okvire, On će, nesumnjivo svim posetiocima, iz zemije i inostranstva, pokazati svu veličinu stvaralaštva naših
narođa na svim poljma kulturnog, umetničkog 1 privrednog života Kroz čitav srednji vek,