Књижевне новине

7 Čim vidi o čemu je ovdje riječ, či___talac će se (kao uostalom i ja s&m)

| neminovno sjetiti

osvrta na Jer, ja

moga Ćopičevu »Jeretičku priču«,

| sam tada napao jeđan postupak Bran| ka Ćopića, a sada tog istog pisca bra-

|___nim od jednog poslupka. To, apstrakt-

___mo uzeto, odnosno gledano tek sa pra_ga pitanja, može da se ša jednakom | logičkom snagom shvati i kao jedna ____kontradikcija i kao jedna dosljednogt. ___Tako svjestan i jedne i druge moguć-

___nosti, mislim đa bih učinio nešto su

___kritičkom suđu čitaoca.

___višno i preuzetno ako bih se sađa upu| čtao u to da prvu mogućnost tumače| nja pobijam a drugu dokazujem, naj_ bolje će biti i za mene da se jedno-

stavno krećem linijom pogleda u koje vjerujem i linijom činjenica čija

___je egzistentnost i prirođa provjerlji-

va, prepuštajući tako svoje zaključke

Riječ je o jednom, potpuno jasno ispoljenom, pokušaju da se degradira literatura Branka Ćopića, i preko nje (a to i jest bitni i svjesni, samo zakamuflirani, smisao toga pokušaja) i jedna određena, ali nažalost kritički još neosvijetljena, literatura, nastala uglavnom u toku oslobodilačkog rala i poslije njega; prilom ja naravno mogu da mislim na stvarno umjetiiička ostvarenja te literature, po koiima ona jedino i može biti stvarna literatura i u koju idu i mnoga dostignuća Ćopičćeva.

Glupo bi bilo, odmah da kažem, strahovati od toga da bi se jedno umjetničko dielo moglo u svojoj unutrašnjoj moći trainoPa govorenja o životu poništiti bilo čim, a pogotovu golom apodiktikom; ali je i ravnodušnost prema takvom poništavanju noemoguća, jer ono iz svojih tvrdokornih pobuda hoće, i katkad može, da stije...i i okruži slobodu umjetničkog stvaranja i da spriječi slobodno zračenje umjetničkog djela, ta dva elementarna postulata umjetnika i Umjetnosti. Strahovati, čini mi se, treba u prvom redu od ravnodušnosti prema pokušajima kakav je ovaj na koji se osvrćem, Radi se o jednoj ocjeni Z. Mišića, koja komotno i neskriveno pretenduje na to da bude primljena kao sama po sebi razumlliva, Več O brazložena ili bez po muke obrazloživa kritička presuda (objavljena u Ne Koliko »nehajnibhb« asocijacija o Branku Ćopiću, realizmu, iracionalizmu, modernistima i ostalim »vuko0odlacima« a u Vidu odgovora Zoranu Gavrilovićw, Svedđočanstva, br. 12). Ja ovim povođom ne osježšam nikakve potrebs da dešifriram (iako ni to jednom ne bi bilo zgcrega) šta je.po svom 'književnom kEriteriju. Z. Mišić, realist, iracionalist, mođernist ili »vukodlak«, ili smjesa”'SWega toga; ne osjećam.za to potrebe sloga što se ni kod književnog kritičara suština njegovih teorija ni izđaleka ne može da otkrile u samim fim teorijama (makar one bile i preciznije formulisane nego kod Mišića), koliko u primjeni tih teorija na umjetnička djela dakle u kritičkoj praksi, koja, kao i svaka. druga praksa, objelodamjuje i kod književnog kritičara sve: i iz čega je izeveden njegov kriterij (prosto »iz glave«, »iz prsta, ili iz određene, tolike i takve književne i uopšte životne. materije), i kakva je moć toga kriterija u procesu procjeme djela, i kakve su sve one individualne sposobnosti kritičareve koje čine tu specifičnu varijantu stvaralačkog talenta. Nažalost, prevaga »uopštavanja«, s»sintetizovanja« i svakovrsnog »filozofiranja«, jedna abnormalna prevaga svega toga nad konkretnom književmom analizom (koja i jest bitni posao književnog kritičara) karakteristična je za Z. Mišića, uprkos njegovog garniranja teksta često ne baš srećno iza branim imenima i citatima. Ali, ipak, nađe se i kod njega poneko mjesto, koje može da ima bar privid konačnog rezultata jedne (pred nama neizwvršene) konkreine književne analize. T baš u tim trenucima kad se Z. Mišić, makar i tako uopšteno, dotiče konkretnog književnog djela, može i kod njega da se najjasnije sagleda stvarni njegov književni kriterij, svi elementi toga Kkriterija, spoznajno-teoretski, Wknjiževni, moralni i intelektualni. U citiranom njegovom napisu ima upravo takvo jedno mjesto, gdje Mišić (d ne samo on) ništa manje nego poravnava vjekove u jugoslovenskoj literaturi. Evo kako je sročeno to mjesto:

„Branko Ćopić nastavlja tradicije naše tzv. seoske pripovetke prošlog veka ne unoseći u nju nikakve bitnije promene, osim dekorativnog (i deklarativnog) karaktera, od »Naše knjige« Žihe Milićevića naovnmmo,

| mjegov žanr nije se mnogo izmenio. Takva vrsta regionalne sitnonrealističke literature u očitoi je dekaden–ciji prema našem realizmu XIX veka, a u odnosu na savremenu Ppripovedđačku prozu M Krleže, I. Andrića, R. Marinkovića i drugih realističkih pisaca naših dana, ona odista pretstavlja već danas priličan anahronizam. Naravno, ja ne Spo'rim legitimnost onih pomalo -ematizovanih teorija iz »Nina« o sloievitosti naše literature ! neophodnosti jednovremenog postojanja »i Daviča i Lalića«: čak i bez tih ograda daleko sam od foga da Osporim nesumnjive kniževne kvalitete Ćopićeve proze. Ali godine prolaze, i ta proza već danas nema Onu draž tematske novine, koju je posle c3lobođenja donela: a naši savremeni pripoveđači već pomalo kreću, do duše prilično fegobno, novim pute-

~ ~ ~. e m MA e. ~ —-e —~— ~

Za la AA ala asa Na M

ma. 7,. Gavrilović pominje moje tobožnje tvrđenje da Đranko Ćopić »krade« od »„modernista«. Kamo sreće! A sem toga, ima krađe i »krađe«. Prije, sveg3, bilokakvoj analizi

__ ovakvog jednog mjesta mogao bi se jstaviti prigovor MeaNJ,

da ona hoće da iz-

"»

Skender KULENOVIĆ

_ __Avec un petit sOuris

veđe opšti stav jednoga kritičara prema jednom piscu i jednoj literaturi iz svega nekoliko Rkritičarevih rečenica; i da je pretjerano zahtijevati i od jeđnog Spinose, akamoli od jednog Z. Mi: šića, da takav jedan opšti stav formu-– liše u dvije-tri rečenice, pogotovu kad se to mora da učini »u okviru jednog kratkog, marginalnog, „polemičkog« itd., itd. napisa. A zašto bi se to baš moralo tako? I zašto (u citiranom svcm napisu) Z. Mišić mora da konstatujš da je »o Branku Ćopiću pisao, nažalost, samo jednom: povodom njegovo8 scenarija za film Major Bauk«? Ma čiju to žalost, Branka Ćopića, ili Z. Mišića, ili na opštu žalost jugoslovenske literature? I znači li sada da sve te moguće žalosti mogu mimo đa prestanu, ler je njemu, Z. Mišiću, pošlo evo za rukom da poslije minucioznog studiranja Ćopićevo, iako vrlo opsežno, književno djelo obuhvati u svega nekoliko rečenica lucidne, precizne i neoborive kritičke sinteze? Od dvoje jedno: ili je Ćopić (i, kako Z. Mišić dodaje »takva vrsta« literature) od onih ubogih | srećnih pisaca za koie nije potrebno više od nekoliko Mišićevih rečenica, i to »povođom«, i »jednom«, i još jednom »u fusnoti«, j još jednom u jednoj polemici, — ili smo dobili kritičara koji je u stanju da u jedmoj inventivnoj kratkoj sintezi od dvije-tri rečenice uhvati suštinu svakog, pa i najvećeg pisca, svake, pa i najkomplikovaniie književne struje, razumjje se, aere perennius. A možda Z. Mišić može i jedno i drugo u isti mah, možda on može da napravi i tropar prema svecu i sveca prema troparu. Čini se da je upravo to urađio u slučaju Branka Ćopića (i »takve vrste literature«).

Kao što se iz naveđeneog mjesta vidi, Ćopić po Z. Mišiću piše u drugoj polovini XC vijeka »tzv. seosku pripovetku prošlog veka« i »ne unosi u nju nikskve bitnije promene«, jedine promjene keceje on unosi promjene su »dekorativnog karaktera« (? ne znam da li ovaj »precizni« izraz treba kod Z. M. da znači nov dekor zbivanja: mitraljeze, avione i sl., ili nov dekor, ali ipak samo dekor kazivanja, ili oboje, no nije bitno); ali ne samo promjene »dekorativnog« nego i »deklarativnog karaktera« (? valjda m'esto deklaracija o idiličnoj sreći seoškog života ili o nepoštenju nekih bogatih seljaka iz »1ZzV. SecSke pripovetke prošlog veka« — nove deklaracije o borbi seoske sirotinje, o borbi protiv okuDatora i s1.); i jedino novo što je ĆČopićevoj prozi spreman da prizna Z. Mišić — to je nova tema, »ona draž tematske (podvukao S. K.) novine, koju je posle oslobođenja „donela«, ali — »godine prclaze«, pa nestaje već i te draži. Tako je ta Ćopićeva i uopšte »takva VTIsta regionalne silnorealističke literature u očitoj (podvukao S. K.) dekadenciji prema našem realizmu XIX veka, a u odnosu na savremenu pripovedđačku prozu M. Krleže, I. Andrića, R. Marinkovića i drugih realističkih pisaca naših dana, ona odista (podvukao S. K.) pretstavlja već danas anahronizam«, — zaključuje Z. Mišić avec un petit souris mais qui n'est pas celui d'une petite souris.

Pošto je u jednoj fusnoti upozorio »malog branka«, ovu seosko-pripov,dđačku lolu, da ne provlači miševe ispod duge, jer oni u Francuskoj i dalis žele da ostanu krasnog spola, i pošto je »brankovu« i »takvu« literafuru protjerao čak tamo do Jankove i dalje, Z. Mišić se »očito» zamislio. »Odistae« mu se moralo učiniti da je odista pretjerao. I da na svojoj krivoj Drini ne bi porušio sve ćuprije, đa bi ova i »takva« veselinovićevska a bez svoga vijeka snaša od literature a ne literatura ipak mogla makar malo priviriti u ovaj nervozni i vibranini XX vijek, u kojem jest Z. Mišić i koji jest u njemu nervoznom i vibrantnome, ovaj suptilni kritičar (jer mu je valida formalna logika tuđa) izvlači iz gomjih svojih poražavajućih premisa zaključak koji iz njih logički izvire kao suza iz oka: »Daleko sam od

· jeka

|]

toga«, veli on, »da sporim nesumnjive književne kvaliteta (podvukao S. K.) Ćopičeve proze«!!! Seoska pripovijetka š la Veselinović, dekadencija prema XIX i anahronizam prema XX vijeku, godine odnose i ono jedino novo.u Ćopićevoj prozi »draž tematske nmnovine«, Ćopić niti krađe niti »krađe« od »mođernista«, 8 »kamc sreće da krađe«, — kakve, zaboga, nesumnjive književne kvalitete???

Jako te »nesumniive književne kvalitete« ostaju neđokučive kao iraćionalno, ipak je tu nesumnjivo dokačivo nešto drugo. Z. Mišić se već u samom trenutku kad se odlučio da učini tu koncesiju — pobajao đa or sad nije ispala prevelika.

»Naravno«, stavio, je on pređ nju. »ja ne sporim legitimnost onih pomalo šematizovanih teorija iz »Nina« o slojevitosti jednovremenog postojanja »i Daviča i Lalića« (i s Lalićem ovo dakle ima neke veze, — S. KJ«. Šta n to, pročitajte pažljivo, ne spori, čini mi se, Borislavu Mihalioviću? Ne spori mu legitimnost teorije, ne spori mu pravo đa može do mile volje ispovijedati i braniti te teorije, a što se tiče samih teorija da u ovom vijeku jednako mogu da žive i Davičo i Lalić, — mi smo već »očito« vidjeli S kim treba da živi literatura š2 la Lalić, a la Ćopić, 2 la »regionalna sitnorealistička proza«..

Amana ti dje s učio školu, jesu li te u Mletke šiljali?

Ako je Z. Mišić na taj način »daleko od toga da spori nesumnjive književne kvalitete Ćopićeve proze«, ja sam vrlo blizu tome da otvoreno i javno, i sa nešto malo drukčijim za-

hvatom u književnu materiju, poreknem one kvalitete Ćopićeve proze koji mi izgledaju nesumnjivo sumnjivi, a kojih naravno i ova i »ovakva« proza ima i mora da ima. Z. Mišić priznaće valjda i meni takvu legitimnost. Da u onom što je presudno, da u Čopićevom intimno-mentalnom odnosu prema temi ima dosta živih i ak-

tivnih elemenata mentalne zaostalosti sela, koji vuku nafrag njegovu

umjetnost, — za mene nema sumnje, ali da zajedno s njima dejstvuju i elementi jedne superiornije psihologije, koji često doveđu do blistave umjetničke fiksacije »seljaka kao čovjoš u stanju divljaštva« i uporedo s time do isto takve fiksacije njegovih svakovrsnih, i često monumentalnih napora da iziđe iz tog

stanja, — vidljivo je već na DPprvi.pom..,

gled. Da je Ćopićev književni izraz zaista u jednoj tradiciji i da čak pokazuje fendencu da se u toj tradiciji konzervira, ali da to sigurno nije tradicija »jedrog narodnog jezika« »tzv. seoske pripovijetke prošlog vijeka, nego tradicija naše modemije Dpripovjedačke proze (za mene je u tom pogledu najvidljiviji uticaj Andrićev na Ćopića), — zaista ne bi bilo teško leksički, sintaktički i stilistički utvrditi. Da je Ćopićev bar dosađašnji zahvat u čovjeka i društvene odnose u svojoj osnovi lirski, da je njegova proza u svojoj biti lirska i često fina lirska proza, da mu je čak i fabula većinom upravo lirski krhka — možemo se sporiti oko toga: mene lično ne može u tom pogledu da zasjeni ni lakoća ni širina naracije ni bogat kaleidoskop situacija i likova. Da kod Ćopića postoji već vrlo uočljivo variranje tema i likova, — prilično je evidentno, ali da se to tako mora i nastaviti, ja svakako ne bih smio tvrditi s onom kategoričnošću s kojom je Z. Mišić pomjerio Ćopića i »takvu« literaturu čitav jedan vijek unazad. Itd, itd.

No da možda nije, povodom ove male, regionalne sitnorealističke literature (i malog brahka kao njenog pogodnog pretstavnika) odista pokazana jedna već očevidna intelektualna i moralna pometnja?

· KNJIŽEVNE NOVINE

BROJ 65

TOŠOVIĆEVO »OSEĆANJE U VREMENU

U svom članku »Osećanje u vremenu«, pisanom za »Sveđdočanstva« (br. 12, 23 avgust 1952 g.) povodom članka M. Favlovića »O napretku emocije«, Tošović je nesumnjivo ulvT" dio plitkoću i proizvolinost Pav]ovićevih simplicističčih postavki. Istina, hije to ni bio tako težak posao, POobijaiući Pavlovića, Tošović je Knzao nekoliko nedvojbenih istina, ali je istakao i dva nimalo nova bitanja, nimalo nova prije svega zato Što su tretirana na sasvim slar, konvencionalan i nematerijalistički način.

Prvo pitanje. Tošović ističe da se jednom naučniku, koji se izražava formulama, ne može osporili emotivna strana njegove ličnosti, »emotivni svet koji je izraz, autentična slika njegove brave ličnosti...« »I upravo u toj protivrečnosti njego" vog bića, u protivrečnosti njegovog intelektualnog i emotivnog ja, — zaključuje Tošović, — 1 jeste njegova prava ličnost, Čak i ovde, kod pretežno intelektualnih priroda, u borbi protivrečnih strana njihove ličnosti, izgleda da se emocija uvek javlja kno primarna, jer, na kraju krajeva, u njima uvek pobeđuje konkretina ličnost, dakle čovek određenih osobina«.

Otkrivanje bilo kakve protivrečno= sti objektivnog svijeta, a u njega spada i čovjek kao takav, čovjekova ličnost kao takva, posao je i predmet pozitivnih nauka.!) I umjetnost ofkriva ta objektivna protivrečja, ali dru= gim metodom, na drugi način, izražavajući ih u drugim oblicima. Za nešto se može, dakle, reći da je protivrečje samo ako je objektivno dato, a kao takvo i otkriveno. Otud izgleda da je Tošovićeva postavka o protivrečju »prave« čovjekove ličnosti, koja bi trebalo da se zasniva na suprotnosti svesno (intelektualno) — emotivno (potsvješsno) sasvim proizvoljna i nenaučna. To prolivrežje nije, ustvari, prema datom stanju nauke, otkriveno kao osnovno objektivno protivrečje čovjekove ličnosti, pa — prema tome — može biti izraz samo sopstvenog unutarnjeg Tošovićevog »protivrečja«, samo njegovih sopstvenih, subjektivnih i subjektivističkih shvatanja o objektivnom, u ovom slučaju — konkrelno o čovjeku.

Tošovićeva citirana postavka +prema kojoj se samo emotivnom, ili prije svega emotivnom, a tek zatim, ili veoma malo, i svjesnom, priznaje da je »autentična slika« »prave ljudske ličnosti«, — vještačka je, subjektivna i nimalo nova »dijalektička« konstrukcija. Posljednji pretstavnici te »teorije« bili su mnadrealisti, i to petnaestak godina prije rata.*) (Tošović inače ističe ulogu svijesti i organizacije, ali na potpuno nejasan na čin, u rečenici u kojoj istovremeno govorio »revoltu,čoveka mođerne Civilizacije protiv svih vidova i uzroka zla«, protiv kojeg danas ustaju »pri gušene emocije... kao glavni pokretači čovekove pobune, čije su sponfane pobuđe usmerene ka vraćanju čoveku njegovog pravog lika«. Dakle, primarna je emotivna strana, to je »čovekov pravi lik«) S mnogo manje vulgarnosti i neukosti, ali sa isto toliko proizvoljnosti i „nenaučnosti, oni su ma isti način objašnjavali »istinsko ljudsko ja«, pokušavajući pritom da se ošlone na isto tako proizvolina i nenaučna PFrojdova uopštavanja nekih psihičkih pojava i osobina, što ih je neurologija već znala i praktikovala, ali ih nije pretvarala u filozofiju sve do ovog bečkog mudraca »zadubljenog u seks kao Buđa u pupak«, koji je danas, sasvim opravdano, i u po-

1) A kad se rađi o samom čovjeku, to je predmet medicine + psihologije + logike + sociologije, i to i ove posljednje baš zbog toga što je čovjek društveno biće, biće koje kao takvo ne postoji izvan društva. A ukoliko ove prve nauke (medicina, psihologija, logika) zanemaruju ovu posljednju (sociologiju), to se prije svega sveti njima samima, jer izdvajaju čovjeka iz njegove prirodne (ljudske) sredine, iz objektivnih uslova njegovog nastanka i formiranja, pa — prema tome — dovode do izolovanog tretiranja, đo zaključaka koji ne izlaze iz svih okolnosti (svih fizioloških osobina-- svih društvenih uslova čovjekovih).

9) »Isticanje te mentalne supstance kao univerzalne, kao nesvodljive, kao stvaralačke i opredeljujuće, isticanje podsvesti kao izvora opštih i najđubljih duhovnih vrednosti, prokazivanje dakle uloge svesti kao neznatne, nesamostalne a uzurpatorske, prokazivanje dakle defektnosti psihičkog sklopa, koje i u psihoanalizi nalazi svoju potvrđu« itd. («Nacrt za jednu fenomenoloSšiju iracionalnog«, str. 37, »Nadrealistička izdanja u Beogradu«, 1981 godine).

Vasko Popa: »PREPREKE«

(»Književnost«, br. 7—8, 1952 god.)

(Nastavak sa treće gstrame)

te fantastične proizvolinosti, ali fan-

tastike nema. I da bi stvar bila još teža, on i tu svoju kakvu-takvu fantastiku liašva i One njeme osobene smišljenosti, kojom Ona čoveka hvata za Fušu, prekida mu dah i diže mu kosu na glavi, čini da mu i fantastično postaje shvatljivo i baš time uzbudljivo. Kod Vaska Pope, i kod svih njegovih sadrugova koji oru bez pluga i građe kola bez točkova, fantastikn nije uzbudliva; ona je kođ njih smešna, I više od togš, neugodna i neprihvatljiva, jer je očigledno. nesakriveno smišljena u svoj Svojoj besmislenosti. I taj tra eni besmisao, to voljno. svesno, izmudrovano besmislovanje za mene i jeste u čitavoj ovoj »modernističkoj« fantasmageriji, ono što me najviše buni i vređa. Hteti biti lud praveći se da si lud, to je za mene neka vrsta intelektualnog nepoštenja

· Ostaje mi još samo da se zapitam šta ovnko pisanje. ovakvi tekstovi kao ovi o kojima je ovde reć uopšte znače, ili, bolje reći, pošto ništa ne znače, čega su u krajnioj liniji, izraz, Da u njima nema nikakvoga emisla, to se dokazuje već i samim citatima koje

smo naveli, a pofkrepljuje onim što smo o njima rekli. Ali oni ne mogu a đa ne budu izraz nečega, jer nema u životu »besplatnih postupaka«. 1 oni posredno ipak nešto moraju da #0vore. Nekog reflektovanja života, izvesnih reagovanja na život, nekog Ukusa od života i u. njima mora biti. Koji je taj ukus od života koji se u njima tako reći čulno može du oseti? To je ukus izvesne gorčine od nekog nesnalaženja, skoro bih rekao dezorijentacije, ođ jednog izv „nog neuhvatljivog i maglovitog nezadovolistva, od nečega što u njima odzvanja prizvukom gađenja. Nešto je tim i takvim pesnicima, i u širem smislu mnogim sličnim intelektualcima, tesno, nešto ih žulji nešto im nije po želienoj meri: oni se doista osećaju u izvesnoj nesrazmeri sa stvarnošću. Ima u takvim njihovim raspoloženjima malograđanskih mrštenja u stvarnosti koja mlograđanštinu poništava, dakle nasleđenih, a i neprevlađanih motiva iz vremena koje La je bilo duhovna

kolevka. Šta znnče sve te »prepreke« koje treba šavlađivati, šta znače ti tesnaci kao »kutija šibica« u koju se treba sabiti, ili »stakleno (baš stakle-

no!) oko kome se treba saobraziti? Ili rupica dugmeta u koju se treba uvući? Kakav je to znamen onaj „kameni šamar« pred kojim treba da se »ugasi« lepota i svežina trave? Kakvo je to raspoloženje u kome se Oseća DOtreba dekompozicije samoga sebe, dezagregacije svoga bića, da se od sebe otšrafe kolena i puste da se sama kreću ulicama, a čovek lično da oftane izoliran na postelji, u bunilu i okretanju glave od svega oko sebs (Radomir MKonstoentinović), ili, kao kod Vaska Pope, da oči pobegnu na ulični kandelabr, a ruke da se čoveku čupaju iz ramena, da se od njega odmeću i da mu postanu dužmanom? Šta znače onaj prepolovljeni čovek na dvoje oštricom noža koja mu postaje životna staza, i tni hod, niome, u predvojenom stanju đo kraja životnog puta, bez izlaza, ta »raščerečena misao«, koja je bez nađe da će se »zakoračiti na ljubaznije tlo«? I tako u beskraj. Da. sve su to samo pitanja. Ali svako pitanie neizbežno, zakonito traži odgovora, Ja bih više voleo ostaviti ih otvorenim pređ ovim našim mladim literarnim skeplicima, da na njih

svojim delom sami odgovore,

zitivnoj nauci pao u zaborav, iako je 1910 godine, a kod nas tek oko 1930 godine, bio u mođi kod »prosvjećene« buržoazije i dezorijentisanih buržoaskih iifelektualaca, koji su u njemu vidjeli »novo« i »nova otkrića« čovjekove prirode.

Bilo bi nategnuto ako bi se i za društvenu borbu izvlačile konsekvence iz Tošovićeve postavke o svijesti kao — u najboljem slučaju — sporednom elementu čovjekove ličnosti, jer bi one — u krajnjoj liniji —- nem!novno vodile do zaključka: da svijest nema i ne freba da ima značaja za klasnu borbu proletarijata, što Tošović, svakako, ne želi i nije imao namjeru da kaže, Ali uprkos tome, ipak ostaje činjenica: prvo, da Tošović proizvoljino konstruiše kao »protivrečnost čovekovog bića« suprotnost između svjesnog i emotivnog i drugo, da takođe proizvoljno, naučno nedokazano, dokazuje da je autentični izraz tog bića prije svega emotivno.

Zbog čega su ove postavke krive i nelačne, sem što su i neoriginalne i dozlaboga starinske kod »novog« i »modernog« Tošovića? Prije svega zbog toga što je čovjek društveno biće i ne može da to ne bude, a kao takvo on mora biti i jeste svjesno biće i djeluje prije svega kao takvo, Takav je čovjek objektivno i nezavisno od toga šta o sebi misli da jeste. Čak i svi oni koji ispovijeđaju, kao Tošović, primat emotivnog, potsvjesnog, za određivanje autenličnosti, suštine čOvjekove ličnosti, postavliaju fu teoriju svjesno, kao društvena bića, i ona ne može a da ne znači nešlo za samo društvo. Čim se čovjekova ličnost u teoriji odvoji od društva, od uslova koji su je proizveli i koje, opet, ona svojom svjesnom aktivnošću proizvodi, čim se njena emotivna (poftsvjesna) aktivnost tretira kao glavna, kao njen »autentični« izraz, mora se neizbježno doći na pozicije 2 la Tošovićeve, koje otvaraju neiscrpno područje proizvolinosti i koje su — s oproštenjem budi rečeno i makar koliko to izgledalo smiješno — ovakve kakve su kod njega — vulgarizacija čak i samih nadrealističkih teorija, A zašto svjesna aktivnost — bilo u politici, nauci ili umjetnosti, ili ma u čem drugom ne bi bila autentični izraz ličnosti? Očevidno, po »feorijama« š3 la Tošovićeva, svijest ne pre{islavlja ličnost, nego je ličnost nametnuta od spoljnjeg svijeta, od društva prije svega, pa prema tome — nije autentična za ličnost. Ako hoćemo po loj i sličnim teorijama da dođemo do slobodne ličnosti, slobodnog čovjeka, treba rasteretiti čovjekovu ličnost od neautentičnog ili manje autentičnog, od uloge njegove svijesti u njoj. Zaista treba biti srednješkolac, i to rđav srednješkolac, pa ne vidjeti da je ova »feorija« — sem svega ostalog — antimaterijalistička. I to prije svega time što razdvaja i suprotstavlja svjesnu i potsvjesnu aktivnost čovjekovu, a zatim što rešenje problema slobode čovjekove ličnosti traži u samom čovjeku, u njegovom unutarnjem biću, a ne u rešenju problema samog društva čiji je ovo biće proizvod i, najzad, što zapostavlia da i taj potsvjesni, »auten= tični« i »najautentičniji« i »glavni« »dio« čovjekove ličnosti takođe nije sam od sebe (od prirode ili boga Ssvejedno) dat, nego je takođe proizvod materijalnih (društvenih) uslova čovjekovog života. (Nije slučajno Frojd našao najviše neuroza baš kod dokonih buržoaskih dama, ma da ne samo kod njih!) Svim fim postavkama se ne poriče uloga emotivnog, potsvje= snog u čovjekovoj aktivnosti (razumije se i svjesnoj). Ali u nauci još ne postoji nikakva mjera pomoću koje bi se mogla emotivna aklivnost upoređivati sa svjesnom akiivnošću, pa je proizvoljan i Tošovićev metar kojim je izmjerio »pretežno intelektualne prirode«. Jer je čak i ono što je 6evjesno i što se kod određenih ličnosti — zbog njihove uloge u društvu i uslova njihovog razvitka u njemu ispoljava kao pretežna — recimo: intelektualna — crta njihove ličnosti, ustvari samo ono što je spoljnje i što je rezultat prethodnih, vrlo složenih i emotivnih i svjesnih procesa. (Uostalom, samom Tošoviću je iz najobičnijih primjera iz rata, a valjda i iz poetskog stvaralačkog čina, ali ne samo poetskog, poznato kako se u jednom frenutku emofivno kristališe u svjesnom, u svjesnoj akciji, da se ovo svjesno, zatim, ispolji u novoj, još đdubljoj, široj i žešćoj emo= ciji. Svako stvaranje i jeste, i ne može da ne bude ako je doista to, mješavina i smjenjivanje svjesnih i emotivnih elemenata. A nešto samo tim što je emotivno, i samo ako je emotivno, još ne može postati i ostvarenjem. djelom, jer da bi bilo i to, mora biti i svjesni čin, odnosno mora biti za društvo, inače ga ono samo kao nesviesno, potsvjesno i sl, ne može ni prihvatiti, Pisma i tekstovi ludaka su imali izvjesnog značaja za psihopatologiju, ali poezija nijesu postali niti mogli postati, pa su i ostali bez značaja za samo društvo. Oni pak koji misle da stvarati mogu samo pomoću emocije, »voljno« se prepuštajući ovoj kao jedino auten= tičnom (vjernom, istinskom, neposređdnom, do kraja iskrenom i sl.) činu, ustvari vrše obmanu i sebe i društva, jer samim tim ne mogu a da ne učine, i doista i čine, svjesni (dakle: društveni) čin. I ovaj čin ne može a da ne bude — makar koliko se kyio iza autenfičnosti emocije — ·pprocijenjen od društva kao ono Što za {o društvo znači (odnosno: za njegove određene klase, sloieve, njihove ideje i njihovu borbu). Jer inače bi čovjek bio biće za sebe, a ne društveno biće pa čak ne ni čovjek-biće, nego — 3 krajnjoj liniji — samo čovjek-individua. Slično je, iako suproino, i sa onima koji misle da mogu stvarati samo svjesnom aktivnošću. Stvaralački akt je suviše složen da bi se mogao lako i uprošćeno tretirati.

ZORA tome, o protivrečnosti emoVnO — Svjesno, ne možemo govoriti

nesumnjivo.

samo kao o prođuktu čovjekovog bića kao takvog, Sego kao o produktu društvenih uslova njegovog života. Jež čovjek ne postoji kao čovjek, tj. samo kao biološko, nego prije svega kao društveno biće, pa je protivrečnost iz . među njegove ličnosti kao cjeline (i emotivnih i svjesnih elemenata u njoj) i objektivnog svijeta, iz koga je potekao, u kome živi, pori se i koji mijenja mijenjajući i sebe s njim ~: baš onaj bitni, suštinski elemenat koji svojom neumoljivom, silom određuje kad koliko, kako i kod koga će pojedini čovjekovi unutarnji elementi, .. kao jedinstvo suprotnosti, igrati određenu ulogu i pretstavljati »pravu lič= . nost«. Inače se moramo zanavijek O” prostiti s matlerijalizmom i dijalekti= · kom stvarnosti i vratiti se od Hegela, koji je ove stvari već davno otkrio, doduše u izopačenom vidu, na plitkog · i vulgarnog buržoaskog sikofanta u filozofiji, a kominformovSkog traban=ta u politici — Žana Pola Sartra, za kojega je čovjek problem kao čovjek, . a ne kao određeno biće ođređene epo= . he (i određene klase), razumije se ne čisto ove ili one klase ili epohe, jer i u ovima ima bar nešto od onih, a . i od svih drugih klasa i epoha. Besmi- .. sleno je, nenaučno i antimaterijalisti» čki govoriti uopšteno O »čoveku našeg doba«, »savremenom čoveku« OSI; sve dolle dok to doba nije isto doba za sve ljude, nego doba puno svako-~ . jakih suprotnosti i vladajućih »ostataka« prošlosti, dok taj čovjek nije klasno jedan, odnosno — besklasni čovjek, nego je čovjek — i buržuj i proleter i aziski seljak i birokrata i kol: hoznik, Svijet je nesumnjivo jedan i čovjek je u njemu čovjek, ali je taj svijet istovremeno svijet svakojakih protivrečja, pa je i njegov čovjek manje-više takav, a pro tivrečje emotivno — svjesno može da buđe samo element u spletu strašnog spleta svakojakih protivrečja. Možda nema ni smisla reći da su se jedino religija i najreakcionarnija i najplića idealistička filozofija bavile čovjekom . uopšte, čovjekom kao takvim, &krivajući na taj način protivrečja u društvu, pa i u tom izmišljenom, idealizovanom čovjeku uopšte.

Takvim uopšlenim rezohovanjima 0 čovjeku uopšte, o čovjeku našeg doba, o apsolutnoj prirođi čovjekovoj, o tOme šta je kod čovjeka više ili manje . autentično, napušta se, ustvari, »O5e” · ćanje u vremenu«, a upada u filozo= fiju izvan vremena i prostora, na šte= tu samog pomenutog osjećanja. A ka- · da neko stvaranje, a umjetničko Dpogotovu, postane samo ilustracija neke krive — a mogli bismo reći čak i koje bilo?) — filozofije, ono ne može a da i ne prestane biti umjetnost, umjetničko ostvarenje, što, opet, ne Znači — ako je nešto već umjetničko djelo, da ne može odoljeti i teretu krive filozofije i biti obremenjeno njime. U prvom slučaju, »umjelničko« djelo je ustvari samo reakcionarni društveni čin, makar koliko se Dpokrivalo ' spontanošću, emocijom, potsvjesnim–· i sl. (za šta nam je primjer baš Sartr, čije su drame i romani prije svega ilustracije, primjena — po njegovim sopstvenim riječima — njegove reakcionarne, plitke i trivijalne filozofije), . a u drugom slučaju umjetničko djelo : je progresivan čin, maka? što se »raz= meće« svojom svjesnošću, čak i onom koja je filozofski (pa i društveno) kon" – zervativna (Balzak, pa i Andrić Snjegovim konvencionalnim i eklektiče" kim, ali i sasvim uzgrednim, »filozofiranjem«). Ako u prvom slučaju Umjetnost postaje žrtva filozofije, pri“ vidno pokušavajući da »sasvim« po“ bjegne od nje, u drugom slučaju se filozofija ispoljava kao krajnja bijeđa u bogatstvu umjetničkog dijela.

Drugo pitanje. Tošović oprez. no pominje »razorno dejstvo civilizacije i induštrije na duhovni život modernog čoveka«, Teško je reći da li je ova misao neoriginalnija ili pogreŠnija, Nije nju teško naći kod kojeg bilo malograđanskog sociologa na Ze“ maljškoj kugli, koji nisu shvatili da. TaZ0r1LO dejstvo na čovjekov emotivni. život ne vrše i sami po sebi i ne mogu da vrše civilizacija i industrija, nego.

3) Time se htjelo reći:

stičke. i marksi

(Nastavak na petoj strani)

poseeoesooeeo9obo gavetneseoeb ae Bee 6 ee BBBe 096899“.

Milun Mitrović: SA AKCIJE