Књижевне новине

“

Godina X. Nova serija, br. 82—83

BEOGRAD, 1 JANUAR 1959

\

Mu ićičaur"i o protekloj Rujiževmoj sSodimi

Midhat BEGIĆ:·

Preobražaj u estetskim zahtjevima

WOnjiževni almanasi koji su kod nas arhivarski arhizastarjeli imali bi možda smisla ako bi moderno davali jednogodišnji informativni bilans književnosti. Tada bi se možda moglo govoriti i o jednoj godini kao književnoj etapi. „Ovako, kad su podaci nesigurni, datumi na Knjigama proizvoljni, svođimo se na sopstveno srpsko-hrvatsko čitanje u godini. Razumljivo: ne može se čitati bosansko-hercegovački! Do Bosne stižu knjige iz Zagreba i Beograda sporovozno, a zalutaju i poneki časopisi. Tako se osvjetljavaju naši srpsko-hrvatski književni prostori i književničko-čitalački odnosi i potsticaji. Vjerovatno se i tu pomičemo i gođišnje smo sve manje lokalni. Ali to nije glavno.

Osjećaj- distance prema proŠlosti, prema 1948 &naprimjer, prvenstveno „je „estetski Re-

kao bih da je težište promjene u sve većem interesu za djelo kao stvaralačku pojavu: akt stvaranja · postaje glavni potsticaj isto takvom saobraznom umjetničkom čitanju. Kod nas je sve veći broj čitalaca koji se slažu s Pasternakom da je u umjetnosti najvažniji njen postanak, da djela pričaju uglavnom o svom rođenju. U tom smislu može se kod nas i u književnič kim i u čitalačkim ređovima govoriti danas o novom estetskom tremnutku. To je glavni adut mladih: oni raspoznaju da među djelima ima srodnosti, nemoguće i nepojmljive među ljudima, pogotovu pi-> scima 'koji su sama ljudskost umjetnički potencirana. Kad bi i naj skromnija Kknjižnica oživjela narogušenu disparatnost književnih ideja, u njoj sadržanih, vjerovatno bi kao nuklearna nemogućnost rasprsla. Ali ljudi su sve više svijesni rastojanja između umjetnosti i njenog sirovog ljudskog osnova. Zato, uza sve ljudske obzire poštovanja, bliži nam je najudaljeniji pisac ođ najbližeg susjeđdnog bakalina. Riječi razmak, rastojunje ne vole oni koji život vide kao jedno jedino korito trajanja i čuvaju tu svoju ljevkastu perspektivu korita. To bi bila perspektiva i korito, recimo, socijalističkog realizma. Naša književnost je, izvan svakog korita, kao cjelina nesvodiva, to jest, nepretenciozna, ali zato većma Uumjetnička. Na prigovor da se tobož udaljava od života, treba reći da se društvena sredina književno posvjedočava samo ostvarenjima SVOjih umjetnika. Bez njih, a onđa i redovno protiv i umjesto njih, Ostaje zijev praznine i dirigovana dosada,

Među knjigama koje sam, često sa zakašnjenjem, čitao u cvcj GOdini, Lelejska gora „Mihaila Lalića učvrstila me je u osjećanju našeg kretanja. Sličan utisak imao sam čitajući i Prolječa Ivana Galeba Vladana Desnice i nekoliko romana i zbirki pripovjedaka i pjesama srednje „generacije pisaca. Sadašnjost je ušla u djela ne samo u smislu Davičova Beskraja: ona je u tom djelu možda više ilustrativna, đokumentarna „nego estetska. Ali njena prisutnost je tu sadržajno teška, živa i opipljiva. Nas zanima međutim preobražaj u estetskim zahtjevima našeg vremena. Tu nije bitno ništa osim talenta. U Lalićevim romanima, Suadbi i Lelejskoj gori mi nalazimo izraz kojim je wosvjetljen isti umjetnikov svijet, istog vremena i sastava. Promjena je u izrazu, ne u osvjetjenom predmetu. Ta projekcija norog estetskog trenutka u istu književnu materiju, prisiljava nas da i u književnom djelu kao i svakom likovnom, pa bio to čak i pejzaž, pristupamo kao autoportretu umjetn lcovii. Svadba je snažno epsko djelo koje se međutim mo-

O

ANA BEŠLIĆ: KOMPOZICIJA. O TTA7 Naja ra,

glo. osloniti na· jedni Tzmzeinu ep~. iološku. none:

i povoljnu psi i „djelo “očigl-

računa ni.na kakvu spoljašnju podršku. Naprotiv, ono se. zasniva na svijesti o zamkama između života i djela koje treba proči da bi se otkrile vrletne Lelejske gore u čovjeku: i i

Zamorni su susreti s ljudima i zahtijevaju potpumu budrost: da te ne prevare u. razgovoru, da pogodiš šta se skriva iza laži koje pričaju, da im nipošto ne kažeš istinu, da lukavstvom ne dokuče ko si i kuđ ćeš...“

Zoran GAVRILOVIĆ:

Ne govorimo o. nekakvim. defini-

'tivnim oblićčima' ni dometima, po'gotovU bitno jasnim i našim knji:ževnim pokretima, ali. čak i u tije-

snom razmaku jedne godine čini mi se” da je. naše vrijeme: provrelo“ estetskim novinama” koje obećavaju prijatna iznenađenja. Trenutak bih taj obilježio Lalićevim riječima: „Sve što je prošlo i što treba da dođe liči na san. U njemu se rasplinule podzemne dvorane i svjetovi iz maštanja. Osta– lo je samo šupljikavo fino tijesto od vremena i prostora materijal za'nestvoreno ljulja se u toj golemoj, kolijevci“.

· Još Jedna. literarna godina

U ovakvim prigodnim situacija-

ma obično se optimistički sumira- ~

ju rezultati, uopšteno se pravi knjigovodstveni bilans literature.' 1

kad se ulazi u novu godinu,'· onda'

se · poželi mnogo sreće i uspeha u narednih „tristašezdesetpet zemljinih obrtaja. I sve bi bilo u redu, sve bi te otužne konvencionalnosti možđa čak imale i svog, nekakvog, smisla, kad bi se mirne

duše moglo reći da je protekla go-

dina bila puna, bodra i raznolika, da je naš književni život moćno i vadošno 'pulSširao. 'Setim se pedesetsedme — te gođine romana, kad i» nagrađeni Desnica napisao jedan od najboljih posleratnih “romana, a nenagrađeni Lalić mu bio sasvim

dostojan i ravnopravan partner, I-.

stina, znam da jei'pojam jedne godine, 'jednog kratkog: vremenskog

perioda, sasvim. neđovoljan i sum~-

njiv kao merilo za očehjivanje li-

.bavi i

terarnog razvoja. Ali isto tako znam da smo ovog kalendarskog leta bili nešto siromašniji, neinteresantniji, tromiji. Ne izvodim nikakve zaključke iz ove. oseke. Cak ni onđa kad se setim đa su naši najmlađi pisci bili veoma aktivni i da su u toj radosnoj aktivnosti pokazivali, pokatkad, zabrinjavajući nemar prema kulturi i vrednostima kao što su, isto tako pokatkad, bili opravdano cinični prema naporima koji su se nama nekad či-

· nili uspešnim...

Da nismo ponovo u situaciji da razmišljamo o atmosferi Književnog života? Da se ne zatvaramo nekako, i naše radosti i tuge, ljumržnje, polako prenosimo u zagušljivi svet usmenosti? Naši časopisi su bili sivlji nego ranijih godina. Da nismo, možda, postali samodovoljni i samozadovoljni, pa zaboravljamo na činjenicu da nam je kao parče hleba potrebno još znanja, još više kontakta; da je naša literatura u odnosu na evropsku, u proseku, mala literatura; da još nemamo njenu istoriju; da su naše nekadašnje polemike prevaziđene i da je literarni kvalitet osnova za kriterijume, a ne pripadanje ovom .ili onom nepostojećem — “keoriski, suštinski, umetnički nepostojećem taboru; da je sazrelo vreme da se u nekom časopisu — koji bi u svojoj osnovi nosio shvatanje da je naš savremeni, moderni literarni izraz bogat i raznolik, otkrivalački, da je svako autentično umetničko delo novo — da se u takvom zasada, nažalost, imaginarnom i nepostojećem ·časopisu Ookupe ljuđi koji imaju nešto da kažu, saopšte, da se odrede i to na celom rasponu: od Bulatovića do Lalića i od Jeremića do Džadžića; da nas očekuju teoriska i istoriska proučavanja naših i stranih literarnih i estetičkih pokreta, pravaca, Škola i tokova; da je za ovih desetak godina „socijalizma naša kultura sazrela do te mere da je naišlo vreme sinteza i proučavanja; da istoriska „situacija u kojoj se nalazi ova zemlja zahteva, više no ranije, brižljivo negovanje njenog kulturnog organizma i njegovu stvaralačku kompaktnost u isto

' tako stvarašačkoj raznolikosti. —

kompaktnost koja, na višem planu, znači svest da od naših dela i dđejstvovanja zavisi umetnička i kulturna' sudbina i nas samih, i naše epohe. Da nismo to ·zaboravili? 'Zham dobro da nismo. Pa ipak je nekako ispalo da sam pun želja i nadanja. Jer jasno je da mi sami moramo da hvatamo vreme i sreću u letu za kosu. Da nam se ne

dogodi da se već kroz, koju blisku deceniju budući istoričar ne upita: zašto su se' ovi ljudi trošili u jalovostima, kađ je već lep đeo njihovih dela pokazivao da se budućnost smeši. na njih?

LITERATURA |

MALI ESEJ"

Cena 40 din

SAVREMEN{ST

Problem savremenog u literaturi nije ni malo jednostavan i nije ga mogućno rešiti u okviru kratkog novinskog članka i ne može se svesti na uobičajene novinske konstatacije kako savremenost u našoj literaturi nije dovoljno pretstavljena. Već samo postavljanje ovog problema meni se javlja u dva vida: savremeno u piscu i savremeno u objektu, tojest u materijalu o kome se piše. Najčešće se

prvi momenat, koji mi se čini važniji i pretežniji,

nebregava.

zapostavlja i pre-

Pre svega savremenost je sredina u kojoj živimo, to je atmosfera koja nas okružuje, koju dišemo, i nijedan pisac ne može da joj se otme ma koliko pokušavao da to učini, nastojeći da se izdigne iznad nje ili da joj izbegne zatvarajući se u kulu od slonove kosti. Tu Arhimeđovu tačku izvan zemljine gravitacije nemogučno je postići, pa ako i ne pišemo uvek o savremenosti mi uvek i neizbežno pišemo iz savremenosti kako je to lepo konstatovao jedan pisac, I zaista, razmotrimo li izbliže delo ma koga književnika, početnika ili zrelog: pisca, kođ svakog ćemo, zavisno od njegovog dara : idejne orijentacije, u većoj ili manjoj meri naći odraze i pečate kojim se savremenost izrazila u njima. U jeziku, u stilu, u temi i načinu mišljenja, naprimer. Neđavno . sam ponovo prečitavao pripovedačko delo Sime. Matavulja, najmlađeg, najdarovitijeg, najmodernijeg i najobrazovanijeg književnika naše klasike i našao

. da je taj pisac, čiji jezik još deluje sveže, a stil moderno, obradivao u svojim delima svega tri ili četiri problema: ljubav, posmatranu uprošćeno i idilično, pitanje časti, shvaćeno herojski roman-

tično, a iz oblasti socijalnih problema: raspadanje patrijarhalnih porodica i borbu seljaka i zelenaša. I sad, uzmemo li i uporedimo

sa time pripovetku iz ma kog našeg savremenog časopisa ma koliko ona bila književno slaba, bezizrazna i nezadovoljavajuća, lako ćemo uočiti koliko je svet u njoj daleko složeniji, a jezik i stil, mada verovatno mnogo slabiji književno, inak bliži nama, pa, dakle,

i savremeniji.

G Na ovu se činjenicu najčešće zaboravlja kad se govori o na= Šoj književnosti uopšte i uopšteno, a kad se govori o nekom piscu pojedinačno obično se kao merilo njegove savremenosti (pored stepena kićenosti i hermetičnosti izraza) uzima protek vremena od časa u kome se radnja knjige dešava, do pojave knjige, pri čemu: bi trebalo da bude savremenija ona kod koje je taj vremenski raz-

mak manji, a najsavremeniji bi po tome merilu bio ževni prikaz jučerašnjeg ubistva ili saobraćajne

eventualni knjinesreće. Koliko je

takvo shvatanje odviše uprošteno i mehaničko najbolje če nam po-

kazati

primer onih savremenih pisaca, Sartra i Anuja,

naprimer,

koji se obilno služe antičkim temama Orestije i Antigone, a kojima, nezavisno od toga koliko ih cenimo, obično ne osporavamo savre-

menost. Ili slučaj našeg Andrića koji pretežno događaje iz naše dalje prošlosti,

uzima za teme svojih dela a čija nam dela uprkos

tome izgledaju Savremenija od raznih tobože savremenih ljubavnih ili bračnih istorija naše književne hiperprodukcije.

Sledeći problem koj tek da dotaknem, jeste problem

koja je piscu potrebna da bi bolje, nije sagledao i prikazao stvarnost se često i sa pravom pozivaju na kritika, književna pa i opšta, čitalačka, često im sa nepravom iznose primer Flobera i Tolstoja koji su u „Gospođi Bovari” i Karenjinoj” dali u isto vreme savremena i visoko dela. Pri tome se, međutim, zaboravljaju najčešće sti: prvo, da naši pisci đeluju u postrevolucionarnom vremenu kad

se izgrađuje novo društvo, čije

a da su dvojica velikih pisaca delovali u sređini koja je već imala ustaljene oblike, te su mogli da se sf(uže iskustvom svojih književnih prethodnika. I drugo — da zadatak prave literature, kao što je poznato, nije toliko da opisuje ono što nam je blisko i srodno, koliko da i u tim oblastima traži i otkriva baš ono

nepoznato i daleko.

i bih, u vezi sa

postavljenim pitanjem hteo takozvane vremenske perspektive sažetije, reljefnije i sveobuhvatza koju se interesuje. Naši pisci potrebu ove perspektive, a naša

„Ani vredna književna dve važne okolno-

se forme života stalno menjaju,

što nam je još

Erih KOŠ

Dr Mihailo MARKOVIĆ

MISLI I SIMBOL

Savremeni čovek sve više operiše vima ljudskog. društva bez jezik,

simbolima a sve manje direktno fizičkim stvarima kao takvim.

Pre svega, mi ne možemo misliti

i sporazumevati se s drugim člano-

'SORAN. PETROVIĆ: IGRA.

a reči i drugi jezički izrazi su svi bez razlike — =«ćĆ sffiboli „paeš

exellence“.

Na savremenom nivou razvitka nauke mi, prilikom istraživanja, vrlo malo dolazimo direktno u koka takt s pojavama koje proučavanci Cinjenice od kojih naučnici polaže danas su u većini slučajeva statis stički podaci, fotografije, dijagrami, pokazatelji na raznim instrumenti« ma — jednom reči, simboli. Santis metar rastojanja između dva mo guća položaja igle na aparatu ko= jim vršimo odlučujuću verifikacijd neke teorije — sam po sebi je be< značajan. Međutim, posredno, za« hvaljujući značenju koje smo mu priđali — on može da pretstavlja postojanje ili nepostojanje jedne objektivne zakonitosti, afirmaciju ili krah jedne teorije, jednog ube= denja čijem dokazivanju su možda bile žrtvovane najbolje godine žl. vota niza naučnih radnika.

Zatim, umetnost je u celini simboličkog karaktera. Svako umet= „ničko delo je kompleks simbola reči, ili boja i oblika, ili muzičkih tonova, ili pokreta ljudskog tela

„itd. Svoje čitaoce, posmatrače, slu<

šaoce ono. ne pokreće iz ravnodušnosti taxvo kakvo je, uzeto pa sebi, već time što označava jednu cHioktivnu . opštu strukturu čovea

Nastavak na 5 strani | :.