Борба, 25. 10. 1994., стр. 21
·__ Ке zločine prema srpskom i jevrejskom na-
i
__ Milorad Ekmečić
5 poslednjih nekoliko godina ovo је | | četvrta knjiga koja se bavi pitanjima odnosa katoličke crkve prema oku-
pacionom režimu u jugoslovenskim zemljama 1941—]945, njenoj odgovornosti za veli-
rodu u to vreme. kao ı odnosom prema Savezničkim i jugoslovenskoj vladi od 1945. Autor nije imao namere da ponovo istražuje ono što je u ranijim knjigama bilo obrađeno. pa je područje odnosa katoličke crkve i jugoslovenskih vlasti iza 1945. smatrao svojim glavnim zadatkom. Tu je oblast ranija literatura slabo istraživala. Na dva načina je svoja istraživanja ograničio do godine 1958. kada se završava pontifikat pape Pija XII i kada se približno završavala ı dozvola da se i u najotvorenijim arhivima istražuju izvori za ovo pitanje. Okončanje jednog pontifikata 1958. je ipak u svemu bilo merodavno da omeđi jedno razdoblje, jer nakon toga vremena crkva sledi potpuno drugu politiku i nastojala je da se odmakne od žalosne baštine Pija XII. ' Vrednost Živojinovićevog dela nije samo u tome što je on njime nastavio да 15р1tuje politiku katoličke crkve prema jugoslovenskoj državi, nego u činjenici da ovu tako osetljivu temu iz savremene istorije podvrgne metodološkoj ekspertizi korišćenja izvora i zaključivanja samo do one mere koju oni dopuštaju. Pored arhiva koje su koristili i njegovi predšasnici, a na prvom mestu bi trebalo pomenuti dela Smilje Avramov i Milana Bulajića, on je ušao u temeljita istraživanja u američkim arhivima i arhivu maršala Tita. Naravno, kao ı za ranije istoričare, tako i za njegovo delo važi pravilo da je svaka nauka vezana za politiku Vatikana krajnje nezahvalan zanat. Ne samo da se na tim kapijama zaustavljaju klasični moralni standardi odgovornosti za učinjena dela, nego se i u pitanju odnosa prema podacima na papiru drže proizvoljno i ne dopuštaju da govori prava istina. Nema savršenog, zločina nigde na svetu, sem u Vatikanu. Tu je moguće da se u svetskom ratu zauzima prijateljski stav prema fašističkim državama, a da se posle rata preduzme temeljit napor da se crkva predstavi, ne kao učesnik u zločinu, nego kao njegova žrtva. Drugim rečima. istraživač mora biti spreman da se jednoga dana suoči sa otkrićem da su mnogi dokumenti, u vreme kad je on obrađivao ovaj problem, bili zametnuti i namerno uništavani. Nova iznenađenja su uvek moguća, iako ih u ovom trenutku nismo svesni. i Na odgovarajućim mestima ove knjige je prikazano kako su saveznički predstavnici u Italiji 1945. gledali kroz prste, ili čak i pomagali odlazak ustaških funkcionera u prekookeanski egzil. Formalno su ti odnosi uvek bili neprijateljski, ali „pacovski kanali“ nisu otvarani samo vatikanskim ključevima. Stvaranje nove Jugoslavije do 1945. završeno je onim slikama iz italijanskih luka u kojima se hrvatski političari otiskuju u slobodna argentinska skrovišta. Živojinović je vrlo lepo prikazao ovo stanje rasula fašističkih država i stvaranja nove jugoslovenske. Glavni značaj ove njegove knjige Je upravo u istraživanju tog problema savezničkog odnosa prema katoličkoj crkvi, osumnjičenoj da je saučestvovala u genocidu pre 1945. Svi budući istraživači koji nastave da ispituju ovu istoriju nakon 1958, moraće poći od onog temelja koji je u ovoj knjizi urađen. Glavne vrednosti Živojinovićevog teksta su u tome što je obrađen samo jedan deo opšte celine od 1941. do 1992.
Laka ruka
izdavača
NW
istoriografija
ločin
u Vatikanu,
уапкап и пости
Dragoljub R. Živojinović: „Vatikan, katolička crkva
i Jugoslovenska vlast, 1941-1958“, „Prosveta“ — „Tersit“, Beograd, 1994.
On je završio prikazom puštanja kardinala Stepinca Iz zatvora u rodni Krašić i naimenovanjem njegovog naslednika Šepera za koadjutora na zagrebačkoj nadbiskupskoj stolici. Obilje novih podataka skupljenih po arhivima 1 literaturi pokazuje kakav je bio odnos vlade SAD prema ovom sukobu jugoslovenskih komunista sa katoličkom crkvom. Naučna literatura u svetu koja se sada polako uobličava o ovim pitanjima je složna u tome da je američka vlada gledala u jugoslovenskom komunizmu neprijatelja do 1948, a posle toga počela da ga koristi kao jedno od glavnih oružja za razaranje komunizma u istočnoevropskim zemljama. Nedavno je američki istoričar Miskembl (Wilson D. Miscamble: George F. Kennan and the Making of American Foreign Policy 1947—1950, Prinston, 1992) upravo tako pisao. Džordž Kenan koji je glavno lice u formiranju metoda „rata posebne vrste“ protiv komunizma; je najpre mislio da je Tito toliko odan sovjetskoj državi, da ga kao istrenirano pseto ne moraju držati na uzici. Bio je iznenađen raskidom 1948, a zatim je svim sredstvima nastojao da titoizam proširi kroz sve istočnoevropske zemlje. Mislio je da će taj virus razoriti građevinu sovjetske moći. Brzo su došli do zaključka da taj otrov ne deluje i počeli su se oslanjati na katoličku crkvu i njene organizacije (str. 211). Vratili su se dakle vrlo brzo onim gnezdima koja su ovlaš pomagali da se iz „pacovskih kanala“ 1945. razviju. Do završetka jednog pontifikata 1958. Živojinović je iscrpeo što se iscrpeti moglo. Taj će temelj biti dovoljno čvrst i istraživački pouzdan da će budući istoričari moći da bezbrižno nastave. Jedno od najznačajnijih pitanja kojima se knjiga Dragoljuba Živojinovića bavi je odgovornost katoličke crkve za genocid nad srpskim narodom 1941. ı određeno tuđenje katoličke crkve od hrvatske ustaške države 1943. I to Je urađeno u okviru opšte teme odnosa katoličke crkve prema savezničkim i jugoslovenskoj vladi u vreme rata. Vatikan je bio dobro obavešten o zlodelima koja se vrše nad srpskim
u Izdavačkoj knjižarnici Zorana Stojanovića
Celokupna dela Pavla Mića и 11 тотоуа
5 IA
'narodom ı nastojao da takva obaveštenja ne dolaze do savezničkih ušiju (str. 18). Autor nije osećao obavezu da ovo pitanje ponovo istražuje i pokuša da pitanje ogoli samo na odnos Vatikana prema zločinima na bivšem Jugoslovenskom području. Sasvim verovatno će buduća istražiyanja ići dublje u optužbi Vatikana za ova zlodela i postavljati pitanje, ne koliko je on bio obavešten o genocidu, nego kako ga je . sam počeo i izvodio. Naša nauka Je dobro istražila italijansku izvornu građu za ovo pitanje, ali izgleda da Je nedovoljno iskoristila podatke koje je objavio zvanični ištoričar italijanske vojske Odone Talpo (Dalmazia. Una cronaca per la storia, Roma, .1985). U zapisniku sa savetovanja italijanske vojske u Sušaku 31. oktobra 1941. se izričito veli da je Vatikan bio nezadovoljan ustaškim zločinima, ali da Je nasilno pokatoličavanje Srba uživalo „totalno slaganje“ Svete Stolice (str. 998). Od tada se smenjuju franjevci koji su se kompromitor vali učešćem u masakrima nad nevinim stanovništvom ı crkva upozorava da ti metodi nisu opravdani.
Nakon misije kardinala Spelmana ı pokušaja da se isposluje separatni mir fašističkih država i zapadnih saveznika, Vatkan Je otišao korak dalje ı počeo da upozorava na potrebu da se crkva distancira od postupaka istrebljenja jevrejskog ı srpskog stanovništva. Knjiga Avra Menhetna o ovome (The Vatican in World Politics) Je doživela 57 izdanja. Tu Je ova Speimanova misija obrađena iscrpnije nego u njegovoj knjizi o genocidu nad Srbima 1941 (Avto. Mahattan: The М апсап' 5 Holocoust, 1986).
За svoje je strane i Ksavier Monklo (Xavier de Montclos: Les chretiens face au nazisme et au stalinism. L' ćpreuve totalitaire, 1939-1945, 1983) prikazao kako je u Vatikanu sazrelo saznanje da fašističke države gube rat i da se treba od njih odmicati. I hrvatski kardinal Stepinac je u takvim okolnostima počeo da menja stav prema ustaškoj vladi. Jedino slovački kardinal Tiso nije poslušao ovo stanovište Vatikana, nastavio je sa temeljitim čišćenjem jevrejskog stanovništva, proglasio se nacionalnim poglavnikom i posle 1945. otišao na vešala. Vatikan nije imao do-
_ voljno opravdanja da ga spašava.
Koristeći druge izvore, a i obavezan da se drži okvira odnosa crkve prema savezničkim i jugoslovenskoj vladi, Živojinović je u pojedinostima prikazao ovu evoluciju držanja Vatikana prema fašističkim državama koje su nikle nakon sloma Čehoslovačke i Jugoslavije. On je sačinio jedno delo koje ima trajnu vrednost. Stalno pristizanje novih knjiga o ovom razdoblju i pitanjima, kao i očigledan porast interesa javnosti za ovakva štiva, nisu ostavila traga na istraživačkom postupku koji je primenjivan u pisanju ove knjige.
Fransoa Gizo, koji je pre blizu dve stotine godina rekao da je rad na savremenoj istoriji opravdan ukoliko predstavlja metodološki postupak kao i za svaku drugu istoriju, mogao bi biti zadovoljana Živojinovićevim delom. On je zaista rigorozno shvatio naučno ispitivanje izvora, ı svaki je zaključak na tome zasnovan. To je bio ı razlog da nije mogao potvrditi ubeđenje da se maršal Tito sastao sa Pijem XII prilikom boravka u Rimu krajem rata. Ovo je delo već našlo put do široke čitalačke publike, ali ja verujem da će joj budući istoričari koji nastave istraživanja iza 1958. do propasti jugoslovenske države 1992, biti najzahvalniji ı najpredaniji poklonici.
?"rvi mali izdavač, kao prva ljubav zabo'ava nema, govorio je Sandro Veronezi, lanas poznati italijanski pisac najveće talijanske izdavačke kuće Mondadori, ı Vršcu, na književnoj večeri koju mu je <njiževna opština Vršac, jedina па »vom tlu smislila da posveti, kad se ovaj jisac slučajno zadesio u Beogradu. Реru Krdu, pesnik koji Je od malog proincijskog izdavača rešio da napravi Jedıu veliku internacionalnu zabavu kultue, često kaže: Beograd je nedaleko od /ršca. Ja kažem: Beograd je daleko od veta a svet Je svuda tamo gde dopire eč, gde Je odnos prema čoveku pretpotavljen odnosu prema stvarima, gde m!ao prethodi delu, a moral misli. Vršac u om smislu jeste svet.
Petru Krdu' je postao moj prvi izda'ač: nisam se stidela da mu ponudim noju nevidljivu knjigu sa svim onim što
iZ to ide, niti se on libio da Je prihvati ez posebnih naučnih obrazloženja. La-
koća s kojom Ju је objavio, pažljivost s kojom se prema njoj odnosio ı nepretencioznost iavnosti koju Je oko nje gradio učinili su da shvatim: da su se vremena promenila, da niko nije savršen, naročito oni koji su se krili iza Štita iStoTlje, državnog kapitala ı kontrolisane JavnoSti. Naravno, Petru Krdu je se istom lakoćom objavio Još pedesetak knjiga od kada je rat postao nevidljiv a književnost vidljiva. Značajnost tih knjiga ı težinu imena autora može samo da izbalansira lakoća izdavačke ruke, neposrednost ı toplina saradnje sa autorima kao ı sva ona čarolija koju posvećenici hrama mašte umeju da prepoznaju, a Krdu da podgreJava.
Imena Nabokova, Encensbergera, Holana, Gombroviča, Joneska, Mrožeka, Dojnaša, Jingera, Miloša, Pavića ı Pavlovića, i niz anonimnih pisaca kao ja, koji imaju tu čast da dele zajedničko zaglavlje KOV-a negde po svetu nedaleko od Vršca, u Vršcu su dobili svoj dom, znalt to on! ili ne.
Manirom rasprostranjenim u evropskom izdavaštvu da se celokupna dela pisaca objavljuju sukcesivno, knjiga po knjiga, izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića započela je izdavanje Celokupnih dela Pavla Ivića, koja su za sada planirana u redaktor Milorad Radovanović, do sada su objavljena dva toma. Prvi nosi naziv „O Vuku Karadžiću“, priredio ga је Aleksandar Mladenović ı obuhvata studije i naučne tekstove o Vukovim radoyima. Za razliku od ranije objavljenih studija, u okviru ovih Celokupnih dela Ivićevi radovi nose mnoge ispravke, izmene i dopune, koje su posledica evolucije autorovih gledanja i novih rešenja nekih problema jezika.
Drugi tom, pod nazivom „Srpskohrvatski dijalekti“, priredio Je Mato Pižurica, a preveo s nemačkog Jezika Pavica Mrazović. Sem stručnim krugovima mzlo je poznato da je ovo delo 1958. objavljeno u poznatoj Mutonovoj ediciji, na nemačkom i da Je bilo „prva dijalektologija jednog južnoslovenskog jezika
urađena modernim strukturalnim metodom“ (M. Pižurica). Po rečima priređivača ovim delom koje se prvi put pojavljuje na našem jeziku, najviše su dobile današnje generacije studenata, jer svojom trajnom vrednošću predstavlja
„prvi univerzitetski udžbenik u najboljem smislu“.
Upravo ovih dana, pojavjo Se i treći tom Ivićevih Celokupnih dela „O govoru Galipoljskih Srba“, koji je priredio Dragoljub Petrović. D. MI.