Књижевне новине

- NROJ 25

i e: · KRJIŽEVNE!NOVINE

KONJOVIĆEVA „KOŠTANA” Izložba slovenačkog slikarst | al | iz doba realizma

U 0Ppri Narodnog pozorišta u Beangradlı

»Koštana« je ponovno postavljena ma beogradsku opersku scenu prema posljednjoj kompozitorovoj redakciji, u kojoj je davana u beogradskom po zorištu 1940 godine. Ali ovo izvođenje, novom podjelom i djelimično novom scenskom postavkom, nosi do izvjesnog stepena karakter premijere.

Pomisao na lik Koštane — koja svojoj okolini »pesmom život s&ladi«, koja šarmom svoje ličnosti, svoje pjesme i igre dočarava ljudima oko sebe njihovu izgubljenu mladost stvara kod svakog onog koji poznaje Stankovićevu dramu jednu određenu pretstavu o operi; to je pretstava o operi punoj raspjevanih melodija zasićenih dubokom lirikom narodne ljubavne pjesme, prožetih „bogatim psihološkim proživljavanjem,

U operskoj literaturi, u raznim etapama operskog razvoja imamo dosta likova čije je postojanje na muzičkoj šceni sasvim ili donekle izgrađeno na njihovom „muziciranju (na primjer Monteverdijev i Glukov Orfej, Bizeova Karmen, donekle i Vagnerov Valter fon Štolcing u »Majstorima pjevačima«, Sadko Rimskog Korsakova i drugo), Možda nijedan od tih likova nije tako usko organski vezan, tako uslovljen pjevanjem kao Koštana, koja baš pjesmom budi i razotkriva one karaktere iz sredine koju daje Bora Stanković, Njena pjesma je ovaploćenje mladosti, ljepote, čežnje za šrećom, to je pjesma koja konkretno izaziva tugu, protest, rezignaciju — »Žžal za mlađost«; to je pjesma koja treba da se osjeti kao pokretač sukoba protivrječnosti u drami. Naročito »Koštana« kao muzičko šcensko djelo trebalo bi da izrasta iz pjesme, trebalo bi da bude od pjesme izatkana i njom prožeta.

Međutim, Konjovićeva »Koštana« ne pruža tu sliku, mislim iz slijedećih razloga. Kompozitor se kod »Koštane« (kao i kod svog »Kneza od Zete«) rukovodio principom „stvaranja melodije — motiva, kao osnovnog faktora u muzičkom tkivu, iz intonacije i ritma govorne riječi, Taj princip, postavljen već kođ Dargomižskog, preuzet od mlađog, a specifično razvijen kod zrelog Musorgskog, učvršćuje se i razrađuje kod Janačeka u uslovima formiranja impresionističkog muzičkog jezika, ali uz oslonac na Živi izvor moravske narodne umjetnosti. Kod Janačeka i kod Musorgskog osnovni faktori mjihovog muzičkog jezika narodna melodija i njen emocionalni Bađržaj, intonacija riječi narodnog je-

'a, motivska jedinica muzičkog tkiva — sve je to stopljeno u jedno, sve je to povezano kao sastavni dio, kao »ćelija« živog organizma — muzike,

No dok se u stvaralaštvu MusorgSkog i u najsnažnijim Janačekovim djelima ističe ipak „muelodija-nosilac osjećanja kao glavni muzički kvalitet, Konjović u prvi plan stavlja intona” ciju i-ritam govorne riječi. Na taj mačin kod njega iznošenje muzičkih misli djeluje često Kkonstruisano i ne djeluje tako sugestivno kao kad bi te misli bile izražene sadržajem melodije. To se osjeća tim više što u gra” đenju ovog muzičkog govora nailazimo na impresionističke i ekspresioništičke izražajne elemente, a oni protivrječe atmosferi koju mora da da muzika iz Koštaninog ambijenta. Najbolji primjer za to je muzička realizacija četvrte slike. Isto tako melodija govornme riječi (baš zbog toga što se glavna pažnja kompozitora koncentriše na proces njene konstrukcije a ne na njen sadržaj koji treba da tumači zaokruženu misao) ne može da potpuno posluži kao »klica« za motivički materijal i po tome ne može đa se e"kasno koristi za gradnju jedne arhitektonske cjeline u okviru čitave kompoziciske ikkoncepcije, Ovo se najbolje vidi u tome što ovaj princip odvodi autora često u nepotrebnu detaljizaciju kod muzičkog »objašnjavanja« teksta — zatim ga odvodi iu melođramu mjesto k stvaranju većih arhitektonskih cjelina. Lijepe primje” re zato imamć6 — između ostalog u prvoj slici, u razgovoru između Hadži-Tome i građana; zatim pri koncu druge s&like u razgovorima između Hadži-Tome i Marka, Mitka i Salče, Marka i Magde; onđa u trećoj slici, kod dolaska Hadži-Tome sa Koštanom, pa čak i u — melodđiski izražajnijem — završetku te slike u dijalogu između Hadži-Tome i Koštane, Tako motivi, nastali na osnovu melodije riječi ne vrše funkciju »ćelije« živog organizma muzile, nego funkciju djelića »muzičkog mozaika«, Izuzetke čine samostalni instrumentalni dijelovi (premda &e i u nekim od njih osjeća domimniranje motiva kratkog daha), u prvome redu snažan preludij »Kestenova: gora«, zatim »Velika čočečka igra« u drugoj slici i pojedine Koštani= ne pjesme. Većina ovih posljednjih, zbog autorove težnje da forsirano pod” vuče psihološki momenat (obično kom=~

anom, a ne uvijek bogatom omnpoziciskom strukturom), — ne djeluju sasvim cjelovito i neposredno, . . U rijetkim momentima gdje je u melođici potpuno stopljeno nekoliko faktora — melodiska linija, intonacija riječi, motiv kao sastavni karakteristični dio čitave epizode, osjećamo sugeštivnost muzičkog izraza (na Ppr. kraj treće slike, dio dijaloga između Mitka i Arse u trećoj slici, kraj dija· loga između Mitka i Koštane u šestoj slici). Važno je podvući da su to ujedno i momenti gdje je šitava muzička struktura jednoštavnija,

Konjović teži i za tim da muzički crta karaktere nagovještavanjem određene atmosfere, što mu uspjeva najviše kod Mitka, Hadži-Tome, dosta kod Koštane i ponešto kod Kate, Kod Hadži-Tome su muzičkim karakterisšanjem podvučeni i đramski obrti u razvoju njegovog lika,

· Da bi mogli ocijeniti interpretaciju glavnih likova opere { svih ostalih

ača, moramo so osvmuti na Ko” njovićevu koncepciju lika Koštane, koji on sam objašnjava između osta=

log ovako: »Koštana, kroz jedan eks=~

Nikola HERCIGONJA

centrično osetljiv instikt, postaje Sšvesna da je zaludno sve ovo rasipanje božjih darova kojima izaziva trenutnu ljubav, zanos, privrženost i njena toliko joj svojstvena vrelina po-= staje oruđe hladnog s'pišljenog teranja na konflikt«, I dalje O te svesna da je ona, ustvari šamo igra

ka bolesnih, pijanih ljudi, nju traže dok su obesne noći, luđilo i bes, a kad je oko nje sve smireno, normalno, ona je samo ciganka na koju niko i ne misli... Da scenski ostvari mome” nat tog preloma Konjović je ubacio u dramu čitavu jednu sliku (četvrta Slika) sa vlastitim tekstom. U toj sce-

ni Konjović pridaje Koštani i karak- »

teristike jednog drugog i drugačđđeg Stankovićevog lika — Sofke. O tome sam autor kaže ovo: »..Koštana preživljuje trenutak tišine i prigušene strasti da onda iz toga njen senzibilitet i senzualnost — onakvu kakvu je Bora prikazao u »Nečistoj krvi« — izbije svom snagom.«t)

Likovi ostalih junaka radnje nisu mijenjani osim u nekim detaljima (Salče), i autor želi da njihova reagiranja objasni baš tim novim crtama Koštaninog karaktera, Da bi takav lik

Koštane bio jasniji, autor đaje i horu „

ulogu komentatora ovih njenih crta i preobražaja (epizođe u drugoj i petoj slici), Znači li takav lik Koštane — objašnjen gornjim autorovim riječima i tekstom stavljenim u usta hoTu — produbljivanje ili proizvoljno tumačenje Stankovićeve Koštanme i pravilno objašnjavanje faktora koji pokreću razvoj čitave drame i evolucije njenih likova, o tome še naravno može diskutovati,

Čitava interpretacija likova i situacija u muzičkom i režiskom pogledu bila je orijentisana na to da dade Konjovićevu koncepciju Koštane i njenog odnosa prema ostalim akterima drame, I muzička i režiska strana (režiser Josip Kulundžić) stavljaju na izvođače velike zahteve, Muzička interpretacija je naročito teška za solističke partije koje su pjevački dosta nezahvalne, Osim partije Koštane, za= tim Salče i Halila (u jednoj epizodi) sve ostale partije građene su na muzičkoj deklamaciji, odnosno muzičko= dramskom recitativu (često se služe i govorom) bez mogućnosti da jednom pjevnom linijom istaknu svoje pjevač“ ke kvalitete. Kroz gusto tkivo recitativnih figura i melođiskih fragmenata rijetko »prosjjavaju« više puta zaista lijepe melodiske linije, đda odmah za= tim ugasnu, ili budu pokrivene orkestrom (pojedini momenti u Mitkovoj, hadži Tominoj, Stojanovoj partiji).

Ulogu Koštane interpretirale su tri naše istaknute operske umetnice: Valerija Hejbalova, Anita Mezetova i Bahrija Nuri=Kuralt. One su dale raz-

čite interpretacije od kojih je svaka imala svoje specifične odlike, Valerija Hejbalova dala je Koštanu bujnog temperamenta izraženog u glasu i glumi, ističući možda i previše kroz čitavu ulogu crtu strastvenosti koja se sažeto ispoljava u jednoj epizodi četvrte slike, Anita Mezetova je svojim glasovnim kvalitetima ostvarila poet- · sku stranu Koštaninog lika, toliko istaknutu kod Stankovića a razvila je i dosta dramatike u četvrtoj slici. Bahrija Nuri“Kuralt je u svom pjevanju i igri'donijela najviše pravog kolorita (čime je djelovala i ma ostale izv đače) i uvjerljivo interpretirala prelom koji se pojavljuje u njenom karakteru (onako kako ga je zamis io kompozitor).

Žarko Cvejić je sugestivno iznio promjene u karakteru hadži Tome, od robustnog oca-despota, do poetski nastrojenog a zatim tragičnog lika starca koji poštaje .svijestan toga da je mladost otišla u nepovrat. Mitke Dragomira Ninkovića, pjevački i glumački oblikovan, snažna je umjetnička kreacija. U čitavoj svojoj pojavi, glasu, pokretu, maski, Ninković je dao osnovni pečat čitavoj atmosferi, a mjestimično je djelovao upravo potresno (dijalog s Arsom u trećoj slici, oproštaj 8 Koštanom u Sas! slici),

Evgenija Pinterović ostvarila je lik Kate kojoj od straha pred mužem »već pamet izađe«, a Melanija Bugarinović je i glasovno i glumački podvukla crtu dostojanstvenosti »hadži-

1) Sva tri citata uzeta su iz EO OVIROVOR

članka »Razgovori o Koštanj«, štampanog

u zbirci njegovih studija i članaka »Knji-

EO ay izdanje Matice Srpske Novi a •

ZEBNJA

Ti se javljaš muklim glasom svake noći i pitaš me hoću li ti skoro doći?

Slutim mila: lice ti je potamnjelo hoće 1; ti ikad biti ko što j' bilo?

Putevi su svi preda mnom zatvoreni zato mila, ako možeš meni kreni,

Ne ataraj se, darove mi ne donosi samo vrele zagrljaje, I na kosi

da vitice vidim crne, upletene i obrve iznad dvije tople zjene.,

Ako straža isprijeka tebe srete, uštave te na po puta dželat — čete

milo moje ponesi se, junak buđi · ne daj strahu ću zatrese tvoje grudi,

Ako noge pošustanu na po puta ne propadaj, ne fraži me, zima ljuta

prohujaće pred proljećem što nas sreta, | što se ruđi uz barjake naših četa, —

Kako bih ti pismo piso kad u okov ruka vene? Kako bih te pozdravio kad su usne zatvorene?

(Iz cikluša »Tamnica 42«)

ke«. Pažnje je vređan lik Salčeta u izvođenju Anke Jelačić, koja ga je učinila vrlo plastičnim iako je zadržala potrebnu diskretnost fe uloge, Julija Martinović kao Salče istakla se donošenjem originalne atmosfere u svojoj pjesmi u drugom činu. Stojana koji je i kod Stankovića postavljen nekako epizodistički, dao je Drago Starc s izvjesnom toplinom, alj ne potpuno razrađeno u detaljima. Arsa, pretsjednik opštine (Živojin Milosavljević), karakterisan „samo recitativnim i melodramskim sredstvima, ima pjevački najnezahvalniju partiju koju je ritmički dobro savladao, Vjerovatno sputan komplikovanošću svoje

artije nije bio potpuno slobodan u kretanju na sceni, U ostalim manjim ulogama istakli su se Ljubica Ljubičić (Magdđa), Mira Kalinović (Vaska), Sofija Stanković (Stana), Branko Pivnički (policija i ciganski kmet), Božidar Mitrović (Marko) i Miroslav Petrović (Asan), Lik Asana i čitava i“ tuacija u kojoj se on pojavljuje, sve to bilo je u prva dva izvođenja đoneseno grubo naturalistički, no u trećem izvođenju je donekle korigovano.

Hor je pjevački savlađao svoje mjestimično dosta komplikovane partije. U pogledu glume ij držanja na sceni potrebno je više rada &a horom, Kao što smeta nepokretnost hora tako smeta i namješteno, naivno kretanje po Sšceni, Balet (koreografija Oskar Harmoš) je djelovao živo i temperamentno, Erotski momenti u čočečkoj igri sveđeni šu na najmanju mjeru, a ipak je data njena prava atmosfera, U igrama muškog ansambla opazila se primjesa: egzotike pa i groteske, premda bi bilo više potrebno istaknuti dostojanstvenost, i elemenftarnu šnagu tih igara, -

Dirigent Krešimir Baranović, koji je zajedno sa Svojim užim saradnicima dirigenteyı hora Milovanom Bajšanskim i korepetitorima Babićem i Milađinovićem uložio ogroman frud u spremanju »Koštane«, izvršio je sa uspjehom težak i složen zađatak potpuno usklađujući komplikovane soli» stičke i horske partije sa isto tako komplikovanim orkestralnim stavom, koji je satkan od velikog broja sitnih motiva, često isprepletanim u složenim polifonim 1 harmonskim, a više puta neđovoljno jasnim instrumentalnim kombinacijama. Krešimir Baranović je postavljanjem »Koštane« pokazao visoki kvalitet čitavog ansambla Beogradske opere,

Sam okvir režije (dijelom iz režiske postavke drame )je interesantan, pun kolorita i u cjelini i u detaljima. In6&cenacijom, dekorom, kostimima (pre= više jednoličnim kod hora i baleta) i osvjetljenjem naglašen je švagdje odgovarajući »štimung«, a potencirana je u mnogome tamna almosfera koju daje muzika,

90V6iO0VOHje bibliotekara, Narodne Republike Srbije

'U zgrađi Narodne biblioteke u Beogradu održano je 11 i 12 maja drugo savetovanje bibliotekara NR Srbije. Ovo savetovanje organizovalo je, uz pomoć Ministarstva za nauku i kulturu NRS, Društvo bibliotekara NR Srbije. Na sevetovanju je uzelo učešća preko dve stotine bibliotekara 1 pretstavnika Saveza kulturno-prosvetnih društava iz cele NR Srbije,

Savetovanje je otvorila Milica Prodanović, pretsednik Društva bibliotekara NRS, kraćim govorom, u kome je, pošto je izrazila zahvalnost Društa na stalnoj brizi i materijalnoj pomoći koju naroda vlast ukazuje Društvu bibliotekara NR8, rekla, između ostalog: »IY pred naše bibllotekare danas u etapi socijalističke izgradnje naše zemlje postavljaju se takođe veoma značajni zadaci. Biblioteke, kao kulturno-

rosvetni centar, kao žarišta i rasadnici

ulturnog uzdizanja, stručnog osposobljavanja i političkog vaspitanja šlrokih narodnih masa, dužne su da do najveće mere razviju svoj kulturno-vaspitni i prosvetni rad, đa na ovom poslu ne zaostanu iza napora koje čini naš narod, iza uspeha koje OSU radne mase u našoj zemlji. Naroito važan zadatak naših biblioteća jeste da putem Knjige utiču na razvitak ROGIOS lističke svesti kod naših ljudi, đa vaspitaaju naš mlađi naraštaj kao svesne gradielje svoje nove, socijalističke domovine«.

Prvog dana savetovanja pročitao je svoj referat o problemima masovnih biblioteka 1 o pomoći naučnih biblioteka masovnim Dragiša Polužanski, viši bibliotekar Matice Srpske iz Novog Sada, Ovaj referat izazvao je nizom vrlo aktuelnih problema koje je izneo vrlo živu diskusiju. U toj diskusiji uzeli su učešća naročito bibliotekari iz unutrašnjosti, „istiću razne nezgode i teškoće s kojima se u svom radu staraju, kao: neđovoljne ili nepodesne pro-

(Nastavak na četvrtoj strani)

Mirko VUJAČIĆ

Prošli vek sa &vojim brzim razvit= kom bio je od izvanrednog značaja za formiranje evropske likovne umetnosti, a naročito slikarske. To važi još više za slovenačko slikarstvo, koje se baš u tome veku, zajedno sa rađanjem i utvrđivanjem narodne svesti i sa

početkom svesnog domaćeg duhovnog ~

stvaralaštva, osamostaljivalo i postalo ravnopravan činilac sa drugim vrSstama „gumetnosti, Put od poslednjih nemoćnih epigona naše, nekada slavne barokne hradicije pa do nastupa impresionizma, te prve planski organizovane manifestacije slovenačke likovne umetnosti, i to onaj zaključni deo puta, zadnje tri decenije devetnaesštog veka, osvetlila nam je ova izložba, ma da samo u opštim poltezima. Prvi puta je sabran na toj izložbi pretežan deo. inače razbacanog materijala prethodnika naše moderne. Pošto je predočenju toga prelaza bilo dođano i deset slika iz doba neposred=

K.DOBIDA ·

pristupačni svet, kako ga na svoj na-

čin doživljavaju i ne obzirući se na propise preživelog vremena i škole. Takođe su svi, naročito kasnijih godina. pokušali, prvi puta u istoriji, da slikaju slovenačkog čoveka i slovena= čku zemlju na naš način i trudili se đa bi što tačnije uhvatili i što potpunije izrazili posebni čar naše zemlje, našeg života,

Zajedničke crte možemo osetiti u iz boru građe, Svi naročito rudo izabiraju moralne prizore i s velikom ljubavlju otkrivaju poglede u tihi, skromni život malih ljudi. Ta žanr dela dobijaju kod nas još svoje naročito značenje, jer nam zapravo tek ona otkrivaju sav dotle nepoznati i slikarski neiskorišćeni svet slovenačkih narodnih običaja i domaće „atmosfere kod masa, naročito seljačkih, i to na-

Matija fama: Poplava

no pred realizam, lepo 8e viđelo kako je bio razvitak od klasičizma i malograđanskog bidermajera do realizma i u okviru naših prilika, isto tako kao i drugde u svetu, razložan, dosledan i neprekinut; kako se taj prelaz izvršio skoro potpuno neprimetno, tako se kasnije i naše slikarstvo iz realizma jedva primetno prelilo u impresionizam, Kao primer pređrealističkog slikarstva u Slovenačkoj pokazali su prire= đivači nekoliko portreta i pejsaža iz vremena pre 1870 godine, Bila je tamo slika Mateja Langusa (1792—1855) Portret slikareve žene naslikana sa za njega tipičnom idealiziranom, malko sladunjavom ljupkušću, a pri tom neindividualisana a i slikarski data sa nedovoljno anage, Među portretima bio je najbolji Portret oca od Jožefa 'Pominca (1790—1868), Na tom oštrom karakteriziranom, skoro minijaturno pažljivom delu se mestimično već javljaju znaci realizma, ali ipak je poimanje celine još u skladu sa idealima kl.sicizma koji se gasio. Na drugoj strani je Muškarac sa crvenom kravatom, koga je naslikao Mihael Stroj (1803—1871), sasvim romantično zasnovan, idealizovan i odmaknut na saBvim nerealno tlo, Slike Marka Pernharda (1824—1871), Sava sa Šmarnom Gorom i Cerkniško jezero su značajni romantični pejsaži sa svima suštinskim osobinama toga pravca. Pejsaž je heroizovan i više je izraz slikarovog raspoloženja nego istinska slika određenih delova prirode, Slične su pejsažne kompozicije Antona Karingera (18291870) Bohinj i Večernji pejsaž, U obe slike je priroda data sasvim čuvstveno, u smislu vremenom određenog ideala lepoga, kome se priklanja i boja pa čak i oblik,

Doba realizma na slovenačkom tlu je ova izložba ograničila godinama 1870 i 1900, dok međutim u zapadnoj Evropi poznajemo realističko slikarstvo kao posebnu školu skoro četvrt veka ranije. Najstarije zaista realisti= čko delo na izložbi bio je Autoportret tada tridesetgodišnjeg Ivana Franketa

iz godine 1870, koje takoreći čini ve-

zu između romantičarskog i novog slikarskog izraza, Slede hronološki studije za velike slike Janeza Šubica; naročito je zanimljiva Notranjščina sa oruđem i posudama iz godine 1876, skoTo potpuno realistički shvaćeno, u pogledu boje izvanredno odmereno i sočno delo, koje potseća na Chardina. Zatim dolaze sveži, za naše tađašnje prilike novatorski smeli normandiski motivi Jurija Šubica (1882), koji već pokazuje put u impresionizam i ujedno malo upozoravaju na zalazak rea= lizma. Tome slede dela Ažbeta, Petkovška, Kobilčeve i mladićka ulja Ferde Vesela, Među najmlađim slikama na izložbi bila je Groharova etnosrafski zanimljiva Brna (1890, Sternenov, 8nažnim zamahom pnasšlikan, Sopstveni portret (1901) i kao zadnja, Jednostavna naturalistička Žmitkova VOSKA kompozicija Poc, iz godine Na pitanje u čemu Je suština našeg slikarskog realizma &a kraja prošlog veka i šta je ono što veže sve te umetnike u celinu 6a zajedničkim uzorima, ciljevima i istovetnim wlikaroznakama, neka dade odgovor

baš ta izložba. To je bilo tim više po-

'trebno, što su izložena dela bila me=

đusobno — bar na prvi pogled — poprilično muprotna, tako da je teško govoriti o tešnjoj povezalosti njihovih tvoraca. Razlikovala su &e po materijalu i tehnici, po misaonoj i emocionalnoj sadržini, a jasno se takođe osećala različnost ljudskog karaktera i temperamenta, Isto tako nije se moHla opaziti tačno ocrtana granica prema predhođnicima ni prema naslednicima, Romantika se prodđdužuje još i posle godine 1870, a realističke tendencije takođe nisu potpuno izumrle sa krajem prošloga veka.

A ipak združuje sve te realističke slikare i stvara od njih posebnu grupu njihova snažno poflcrlana volja da slikaju samo stvarni, zaista čulima

stoje predočiti bez sladunjavosti i sentimentalne teatralnosti, Taj realistički pogled na sWvet postavlja temelje slikarskog oblikovanja života priprostog čoveka bez sitnih gestova i romantičnog bleska. I u portretu im je ideal pređočavanje našeg čoveka bez poze. 'wpoređivanje bilo koga Langusovog ili Strojevog portreta s likovima portreta Jurija Šubića ili Kobičeve otkriva svu veliku promenu: tamo smsvim 8amovoljno idealizovan, do lažne izvanrednosti dignut lik određene ličnosti, šablonski i u boji i u građi, a tu savesna obnova dobro prostudiranog modela sa izrazitom težnjom za, što je moguće istinitijim zahvatanjem ličnosti, bez lažne veličine, svežim bojama, i sa naglašenom težnjom za dđuhovnim izrazom, .

Isto tako je i pejsaž iz doba realiz=ma drugačiji od romantičnog, koji je više otsev slikarove unutrašnje usmerenosti nego veran prikaz toga ise= čka prirode, Romantičari su slikali pejsaž samo onda kada im se činio vredan loga što su njime mogli izraziti svoju trenutnu čuvstvenu razigra= nost, pa bilo da je bio sentimentalan ili heoričan, idiličan ili tragičan, U realizmu postaje slika pejsaža Wve intimnija slika sasvim određenog Kko= mada vidljivog šveta tako datop i u bojama i u oblicima samo tu i samo jedanput. Pri tom postaje sve očiglednije kako postepeno ali &ve G&nažnije deluje nađirući impresionizam za naše slikare, naročito na one koji su studirali u Parizu. Pod tim uticajem postaje njihova paleta sve svetlija dok potpuno ne pređe u nove tokove,

Na izložbi je bilo sasvim malo pej6aža, naročito iz prvih godina realizma; dva sveža, detaljno zapažana Franketova motiva iz Kine, Petkovškov &veže nađahnut Kraj poređ vode i Jurice Šubica Normandiske uspomene, to je zapravo sve što je od pejsaža bilo na izložbi — dovoljno da bi se predočio odnos realista prema pejsažu, koji je ubrzo zatim u impresionizmu istisnuo svu drugu slikarsku građu, tako da. je za nekoliko decenija u našem slikarstvu pejsaž zavladao is= ključivo,

Formalno združuje, naročito u, prvo doba, realiste težnja za plastičnim davanjem određeno oblikovanih i verno crtanih predmeta, Kolorit je ispo= četka još u znatnoj meri ateljejski; iz smeđeg osnovnog tona se kao pred tam nom pozadinom diže naslikani predmet, Čak u samoj prirodi brižljivo opažane studije, kao što su Franketove, zaštrte su smeđom bojom koja ne da prirodnoj boji da dođe do izražaja. Ipak u delima ubrzo zadobija mesto kolorit, svetli tonovi' vremenom istisnu prvobitnu tamnoću, naročito još kada a&likari •konačno *napuste mračne radionice 1 počnu odlaziti na= polje, u prirođu, gde studiraju predmete u njihovom slučajnom stvarnom osvetljenju, iako ih još dovršavaju kod kuće u ateljeu. Već kod Jurija Šubića &#u očigledni prvi pokušaji plener=a, zatim takođe kođ, Kobilčeve i konačno kod Jame, Proučavanje &ve” tlosti i atmosfere tokom godina prodire sve pobedonosnije; „jada pobeđuje kraj realizma je već blizu, a do impresionističkog &likarstva je samo još jedan korak,

Ujedno se menja i građa, koja postaje slobodnija i sve više odraz ličnog. Sva barokna i klasicistična pra= vila gube važnost, i romantično obna= vljanje renesansnih principa je zaboravljeno, Ispunjavanje prostora i razmeštaj sastavnih delova slike 8u zavisni samo još u svakom pojeđinom slučaju od datih stvarnih uslova.

Rekli smo već da je prelaz od romantike ka realizmu bio jedva primetan, Kako još romantikom nađahnute slike ranog doba, pokazuje recimo Petkovškova slika Pismo ili različne »icpe« glave devojčica, koje je u mla=dim godinama tako rado slikala Ivana Kobilčeva, I na nekim portretima u Janeza Čubića su se sačuvali romanfični pa čak još | klasicističk; uzori „U naročito značajna realist'čka dela možemo ubrojiti kompoziciju Ju-

„

rija Šubica Pred lovom i njegove sk ce iz Normandije, Petkovškovu tragi no potresnu slika Doma, pa Kobilče= · ve Ženu koja pije kavu ili Branjevku, koju ranu Veselovu sliku (Klečeci mu.

ški akt, Starac s brkovima itd.) Jami-

nu Decu pri užini i konačno onibkov a naturalistički prizor Poc, Realistička

su, razume se, i dela onih manje zna: čajnih slikara, Josipa Germa, Ludviga Grilca, Antona Gvajca i Simona Ogri=

na, koja su bila izložena više zbog pot- ~” punosti i da pokažu kako se pred kraj

prošlog veka pod pritiskom uskih ma= lograđanskih prilika i ograničeno purgerskog ukusa slovenačko slikarstvo moralo spuštati skoro na stepen

zanatstva. Zato nije čudno što su na- 3

ročito slabiji i umetnički manje do-= zreli karakteri zastali u sred razvoja, )

tako da su njihova dela ispod proseče

ne vrednosti, & Po karakteru i razvoju su se braća

Šubic u mladićkim delima pokazala

još kao romantičari, ali ubrzo obojica

{

prelaze na realizam, I pored čuvstve= —

ne sadržine, koju uvek osećamo, osta=

je Janez do kraja trezveniji i hladni ji, a Juriju je boravak u Parizu, gde —

je impresionizam tada već pobjeđivao,

ulio više borbenosti i prodornosti, I-

baš to njegovo prihvatanje savremc= nog u vezj sa vatrenim temperamen= tom učinilo je da pejsaž slika već na nov način i da iz njegovih reaslističkih portreta otseva već priprosta do=-

maća sredina i toplina. Ažbeta vidimo

kao tehnički doteranog majstora, ali bez revolucionarne vatre i potrebe da si ostvari sopstveni izraz, Kao pravi čuvar akademskih tradicija, posvetio se više svojoj slavnoj slikarskoj školi nego originalnom slikarstvu. Njegov deo u vaspitanju mladog naraštaja je neosporan, Sasvim drugačijeg karaktem je Petkovšek, koji se isto tako oštro odvaja i od svojih vršnjaka, Njegove &like su više nego samo realističke konstatacije i obnavljanje konkretnih događaja; naročito iz figuralnih kompozicija, koje su doduše ponekad slikarski, a još više kao crtež tvrde i nepokretne, ali krajnje ubedljive, otseva silan, često čak strasno preteran izraz bolesnog raspoloženja, Radi te svoje ekspresivnosti nam je njegovo delo danas mnogo bliže i razumljivije nego njegovim savremenic:ma, Izložba je lepo prikazala razvitak znanja i porasta Ivane Kobilčeve, oj samog početka. Iz njenih dela veje životni optimizam. Iz njenih dela veje žiteženost, karakter koji je u skladu sa svetom i sa samim sobom, što daje tim slikama mirnoću i iskrenost, U ranim Veselovim slikama javljaju se anegdotske prvine koje bivaju potisnu– te izlivom „snažne znanja, Groharova Brna je dokaz ka= ko se sa naporom i srazmerno kasno taj veliki majstor izvlačio iz početnih teškoća; ta imao je već trideset i dve godine kada je naslikao taj realistički prizor iz naše seljačke sredine, Kod Sterneovog. zaista živog portreta na&lućujemo već svu 6avršenost budućeg impresionističkog iluzioniste, kao što i ove Jamine &like pokazuju zapanjujuću spretnost u oblikovanju. Žmitka je osim poznate, prema prirođi naslikane slike s mnoštvom figura, Poc, koja je bila vremenski poslednje delo na izložbi, sasvim dobro pretstavljala ne= žno naslikana Glava devojčice,

I pored sve nepotpunošti, koja je bila nužna posleđica žurbe s kojom ja trebalo prirediti izložbu, i drugih zapreka koje nisu dale da bude &abra= no više dela koja su privatno vlasni= štvo, priredba je ipak samo korisno delovala. Već tim što je šabrala sve važnije gradivo koje je bilo pristupačno, omogućila je prvi puta pregled i sistematsku ocenu toga razdoblja, koje je, s izuzetkom baće SŠubic i Pet= kovška, 7oš neistraženo i neobrađeno, naročito kao celina za sebe i u međusobnim odnosima pojedinaca, Mnogo toga građiva je rasejano i izvan Slovenije i bio bi zaista već zadnji čas da se špaše i sačuva što je još mogu– će, Bilo bi poželjno da toj izložbi &le= di više sličnih koje bi pokazale pojedine realiste u većoj potpunosti, što – bi omogućilo pođrobnije proučavanje celog tog doba. Vaspitni značaj revija za produbljavanje razumevanja –-

ličnosti i velikog

a ' Pe vi .

umetničkih ostvarenja je izvanredno važan, jer omogućava saznanje kako je ? umetnost &vakog naroda celina, koja —

na određenom stupnju društvenog raz

vitka organski naštane, razvija se 4,0 menja, U tom pogledu je bila izložba naročito značajna, Jasno 6e pokazalo kako &e staro prepliće sa novim, ka ko se na &vakom a&tepenu razvoja U metnosti očuvaju još ostaci pređašnjeg —

i već se pojavljuju klice novoga. Bidermajerski svet &e ogleda u

delima realista baš tako kao čto ee prs] -

vi pokušaji impresionizma pojavljuju ·

još u znaku realizma, Po materiji je

izložba bila još posebno poučna, Ofan= zivno nicionalno svesno građanštvozahtevalo je za sebe &likarstvo koje bi

odgovaralo njegovim idealima. Kraj

je sa idiličnim ili klasično istoriskimi i junačkim „prizorima, slikari se na"

merno više približuju narodu ada :ž h da se posvećuju istinskom pr aziva-

nju žanr motiva, brižno posmatraju ži-

vot malog čoveka kod kuće i na radu —

i tako likovno 8a 8vom pažnjom prate”

na, 1 Postalo je jedino jasno | to kako 6u” još u doba realizma morali svi veći ·

talenti odlaziti u &vet, gde su, dođu= —

še, dobijali mnogo potsticaja i znanja,

ali 8u konačno umrli za svoj narod, Ažbe i Šubicovi su nam tragičan dđo-

kaz za to, A bilo je očigledno i to ka- vi ko se u nerazvijenim prilikama u do- movini i 6nažniji duhovi nisu mogli ~

razvijati, jer nije bilo ni pravog ra-

la isključivo iz crkvenog izvora a privatnih nayudžbina sMWoro ' Kato je drugačije u ton posledu danas! priproštu avakidašnjost svoga vreme

nije bijg: M

pe ft 37I

;

zumevan{a, niti materijalnog odziv. ni među usogrudim građanima, ni kod tadašnje vlasti. Veća iavnn dela su bic :-

_ :|