Књижевне новине

O, ~

Jovan DERETIĆ

DILEMA proučavalaca Njegoševe poezije oko pitanja da li je »Gorski vijenac« ep ili drama Posedća na spor istoričara oko toga da li je

ma Gora bila samo zajednica slobodnih i nezavisnih plemena ili država. Između njih

stoji paralelnost u tretiranju tih pitanja, od Eoših svako u svojoj oblasti zauzima ključni položaj. Kao što se prvi dele na one koji ističu epske i one koji ističu dramske elemente kao dominantne u strukturi »Gorskog vijenca«, Tako se među drugima izdvajaju dva glavna shvatanja, od kojih prvo naglašava primarnu ulogu plemena, a drugo primarnu ulogu državnih tendencija u strukturi crnogorskog društva. Ukoliko postoji izvestan uzajamni odnos između pojedinih članova foga paralelizma: plemena i epa, države i drame, onda takav odnos treba da postoji takođe između njihovih celina: strukture »Gorskog vijenca«, s jedne, i strukture crnogorskog društva, s druge strane. Reč je dakle o povezanosti umetničkih formi sa formama društvenog Života.

Nov= forme kao i nove sadržine u umetnosti potiču iz života, ali dok sadržina teži da takav odnos stalno održi, forma pokazuje tendenciju da se ustali i osamostali i da se Ppotom prenosi od dela do dela, od pisca do pisca i od epohe do epohe. Čim je nova pojava u iumehfnosti »pronašla svoi objektivni izraz, ona postaje manje ili više nezavisna od svoga iZzvora i kreće sopstvenim putem« (Arnold Hauzer}. Stare forme primaju novu sadržinu, modifikuju se prema njoj, ali se kvalitativno ne menjaju.

U slučaju »Gorskog vijenca« neposredna povezanost njegovog oblika sa životom još nije prekinuta. Njegova forma nije sc Oosamostalila niti je mogla da se osamostali prema svom objektivnom izvoru. Kao prelazni oblik između epske i dramske poezije »Gorski Vijenac« odgovara istorijskom trenutku u kome se pojavljuje i izražava ga. O

Beama pretpostavlja više, razvijenije forme društvenog života, »Dramxa je, kaže Hegel, proizvod takvog nacionalnog života koji je u sebi već usavršena. Epska poezija odgovara. društvu koje u svojoj strukturi čuva plemenske oblike, dramu rađa društvo sa već razvijenim klasnim suprotnostima, sa državom, koja je centralizovana ili teži da to bude i sa tendencijama pojedinca ka individualizmu. Ta socijalna osnova jednog i drugog roda izražava se ne samo u njihovoj sadržini nego ı u njihovoj formi. Samostalnost delova koja je, po Gete — Šilerovoj teoriji žanrova, osnovni strukturalni princip epa, predstavlja umetnički ekvivalent samostalnosti rođova ı plemena u prvobitnom društvu, kao što je, s druge strane, princip koncentracije dramskog interesa i celishodnosti delova u drami ekvivalent koncentraciji delova društva oko zajedničkih centara, pa bilo da su ti centri oličeni u demokratskim institucijama grčkog polisa bilo u mo-

Kao što je »Gorski vijenac« prelazna epsko-dramska forma, tako se i društvo čiji Je produkt, nalazi na prelazu između

lemenskog uređenja i moderne centralizovane države. Istoričari Crne Gore, bez obzira na teoriju koju zastupaju,

i vladika dva glavna faktora crnogorskog društva, Oni se slažu i u shvatanju njihovog Kka-

•

vaktera i uloge: plemena su. SORTA RO <entrifugalni, a vladika unitarističko-centripetalni činilac crnogorskog društva, Istoričari se

u stvari razlikuju samo u jednom: koji, od tih momenata ima primarnu ulogu u pojedinim

periodima crnogorske istorije.

zvija ne smemo, međutim, proučavati pojedine njegove faze izolovano već ga moramo sagle- • dati u celokupnom procesu njegovog formiranja. Ma kako ocenili ulogu vladike u pojedinim periodima crnogorske istorije, mi ne mo- . žemo osporiti činjenicu da su od vladika Dpostali vladari, a od vladičanske vlasti državna vlast u Crnoj Gori. U tom smislu sasvim je irelevantno da li je vladika svoju centralističku ulogu ostvarivao moralnim uticajem i kletvama kao vladika Petar I ili silom kao vlađika Petar II. To su u suštini dve faze istog procesa. Država u Crnoj Gori nije mogla nastati preko noći kao delo izuzetne ličnosti. Ona je rezultat dugotrajnog istorijskog procesa. Faktori koji su uslovili njen nastana : Ž početka crnogorske samostalnosti. Državna vlast u Crnoj Gori rađa se i razvija u neprestanoj borbi sa plemenskom samoupravom a završava se njenim slamanjem ı uklapanjem plemena u administrativni sistem crnogorske • države. Taj proces čiji je nosilac vladika. i snage koje su se okupljale oko njega, ulazi u završnu fazu za vreme Njegoševe vladavine, U- . vođenjem institucija državne vlasti: senata, gvardije iperjanika,kao i organa lokalnih vlasti, Njegoš je zadao odlučni udarac samostalnosti pleme- • na i udario temelje modernoj crnogorskoj državi. .. Crnogorska poezija,

kako Njegoševa takoi • ona nastala pre njega, veran je pratilac tog društveno-istorijskog procesa. Razvitak od nižih, usmenih formi poezije ka višim, individu- • alno-umetničkim formama odgovara razvitku crnogorskog društva od,lokalnih plemenskih samouprava do državne vlasti. Umetnički pro- . ces je paralelan sa društvenim procesom. »Tendenciozne«, opštecrnogorske pesme »na narodnu« vladike Petra I i traganja Sime Mi- , lutinovića za umetničkim oblikom koji će najbolje izraziti specifičnost crnogorske tematike — dve su najvažnije prersjegolevake faze u tome procesu. Njegoš, koji je započeo kao na„rodni pesnik, ponavlja u svojoj poeziji Ceo dotadašnji razvitak da bi ga u svojim najglavnijim delima prevazišao, a u najvećem među njima, u »Gorskom vijencu«, došao do umetničke forme kojom su crnogorska istorija i Vekovno iskustvo narođa progovorili vlastitim pesničkim glasom.

Međutim, »Gorski vijenac« kao nova forma poezije nije samo rezultat nego i odraz tog društveno-Istorijskop procesa. U njemu su Pprisutni svi glavni faktori koji su pokretali taj proces i što je najvažnije ti su faktori vidljiviji na formalno-strukturalnom nego na idejno-tematskom planu dela. ,

Njegoš je tematski orijentisan na prikazi- .

vanje crnogorske oslobodilačke borbe. Istorijska suprotnost između Crne Gore i Otomanske ćarevine nalazi se u tematskom središtu Gorskog vijenca. Unutrašnje suprotnosti Crne f5ore date su u njemu bez konfliktne zaoštreno-

KNJIŽEVNE NOVINE

oj m

a slažu se u jednom: da su plemena %

narhu apsolutne monarhije. Š — zi S o S Zi o 8 o

5 “ s o —

•

[5]

Da bismo shvatili jedno društvo koje se ra- Pi .

•

|ioe A

o •

= delovali su još od Š

Šš • Šš o Š 2]

• i kd • | ZI — o či “— ri o S “; kd š | o ei o 2 O La o 2 • Io. M “ — o ri ~: S o

SOCIOLOŠKMI ASPEKMT KOMPOZICIJE

r{e

sti, kao privremene pojave koje se uvek razrešavaju prenošenjem na spoljašnji plan, u večnu suprotnost između Crnogoraca 1 Turaka, koja ima samo jednu mogućnost rešenja: rat do istrage, »borbu neprestanu«. Sukob između vladike i glavara oko preduzimanja istrage prevladava se saznanjem o nužnosti istrage, sukob između Crnogoraca i »braće poturčene« prihvatanjem istine da su poturice narodni izdajnici, sukob među crnogorskim plemenima, nagovešten u epizodi o nazovi-veštici, · otkrićem da su Turci ti koji seju unutrašnji razdor — ukratko rat protiv Turaka javlja se uvek ponovo kao regulativ svih unutrašnjih suprotnosti Crne Gore. U njemu se zaboravljaju. sve ldomaće nesuglasice i neprijateljstva i ostvaruje puno narodno jedinstvo. :: U tako shvaćenim odnosima umutrašnjih snaga ı Crnoj Gori delovala je jedna od zakonitosti crnogorske istorije. Narodno jedinstvo

u borbi protiv Turaka bilo je doista Jedan od'

glavnih činilaca u procesu ujedinjavanja Crnogorskih plemena u državnu zajednicu. Ali poved spoljašnjih delovali su u njemu i unutrašnji činioci koji su se javljali kao proizvod umutrašnjih protivurečnosti. Podređivanjem unutrašnjih suprotnosti spoljašnjim, Njegoš je prikazao društvene odnose u Crnoj Gori u idealizovanom vidu. »Šćepan mali«, u kome je tematski interes pomeren sa spoljašnjeg na unutrašnji plan crnogorske istorije, sa borbe protiv Turaka na sukobe u Crnoj Gori, predstavlja u tematskom smislu napredak u odnosu na »Gorski vijenac«.

»Šćepan mali« je napredak i kada se odnos između ova dva dramska speva posmatra sa stanovišta poetike žanrova. Tema »Šćepana malog« je više dramska nego tema »Gorskog vijenca«, a »Šćepan mali« više drama ncgo »Gorski vijenac«. To se mišljenje javlja više puta u kritici o Njegošu (J. Prodanović, P. Slijepčević). Dramska podela »šćepana malog« na činove i pojave nije, prema tome, samo formalna novina u odnosu na »Gorski vijenac« u kojem takve podele nema, nego pojava koja odgovara razvijenijoi dramskoj tendenciji dela. »Šćepan mali« je dalji korak razviiku Njegoševe poezije od epskog ka dramskom principu. On odgovara daljoj etapi društveno: -istorijskog procesa Crne Gore, etapi na kojoj su suprotnosti toga procesa postale vidljivije.

Međutim, to što je uzrok prednosti »Šćepana malog« prema »Gorskom vijencu« na lestvici društvenog ı umetničkog razvitka, predstavlja istovremeno i jedan od izvora NJČBOVC manje uspelosti na planu umctničko-estetske realizacije. Prenošenjem tematskog težišta sa SpoNašnjih na unutrašnje sukobe Crnc Gore,

jegoš kao predstavnik jedne od strana koje su bile neposredno upletene u tim sukobima, nijc više mogao biti njihov objektivni tumač. Prihvaćeno je mišljenje da su kod Njegoša u »Šćepanu malom« prevagnuli dinastički nad narodnim interesima i da je glas pesnika u njemu često prigušen stavom vladara. Jednom rečju

IJENCA"

· · · •

· * · > ·

loso foso Koso loso loso loso Foso loso [oso loso oso Koso

.OG

{ose Foso foso Kaso (osa [oso oso foso (osa Faso {osa [oso

Njegoš u »Šćepanu malom« mije samo nik Crne Gore nego i predstavnik njenog vladajućeg sloja koji je, pored narodnih, imao i neke svoje posebne interese.

Nasuprot tome, u «Gorskom vijencu« Njegoš-vladar i Njegoš-pesnik, interesi naroda i interesi države, kao i objektivna, istorijska misao dela i pesnikov stav u potpunoj su saglasnosti. Suprotnosti crnogorskog razvitka prisutne su i u »Gorskom vijencu« ali, kao što smo rekli, više u strukturalnim nego u tematskim odnosima dela. Umetnička forma »Gorskog vijenca« nije samo adekvatan izraz njegove sadržine već Je i sama za sebe izražajna i samoznačna; ona otkriva i ono što je u sadržini samo nagovešteno, potisnuto u pozadinu ili čak namerno zaobičeno: unutrašnje protivurečnosti crnogorskog društva. »Gorski vijenac« je ogledalo Crne Gore ne samo po onome što izraŽava nego i po obliku u kojem to izražava. Zakoni strukture »Gorskog vijenca« su društveni zakoni Crne Gore preneseni na umetnički plan dela. Kompozicioni odnosi među delovima 1 Celinom ekvivalentni su društveno-političkim odnosima Crne Gore u Njegoševo vreme.

Osnovni odnos crnogorskog društva, odnos između Jokalnih samouprava i države, reflektovan je sa najvećom egzaktnošću u strukturi »Gorskog vijenca«. Svi jstoričari crnogorske države bez obzira ma teoriju koju zastupaju, ističu veliku samostalnost lokalnih zajednica: sela, knežina, plemena. Pleme »ima svoj teritorij, svoju vojsku i svoju unutrašnju autonomiju ili potpunu samostalnost prema državnoj vlasti« (V. Čubrilović). Stvaranje države u Crnoj Gori, po mišljenju B. Pavićevića, odvija se kroz stalnu borbu protiv »lokalnog individualizma i separatizma sela, plemena i nahija«, koji je bio razvijen do te mere »đa se čak u izvesnim slučajevima može s pravom govoriti o samostalnosti plemena«. Analiza strukture »Gorskog vijenca« dovodi mas do analognog Zaključka. Samostalnost delova koja kod najrazvijenijih izrasta do samostalnosti posebnih umetničkih celina, predstavlja osnovni zakon kompozicije »Gorskog vijenca«, Samo ako bprihvatimo samostalnost delova kao činjenicu, moći ćemo da shvatimo i opravdamo sva odstupanja te kompozicije od standardnih shvatanja i shema. Odnos delova i celine u »Gorskom vijencu« koji se sastoji u samostalnom i slobodnom izgrađivanju svakog. od tih delova na principima i težnjama koje važe za celinu, istovetan je sa odnosom lokalnih zajednica u Crnoj Gori i Crne Gore kao celine, jer svaka od tih zajednica na isti način kao i Crnogo!ska država hoće da živi u punoj slobodi i nezavisnosti od drugih. . 3

Ali pored te idealne strane u odnosima delova i celine, koja izvire iz njihove suštinske identičnosti, postoji i druga strana proizišla iz njihovih protivurečnih težnji i intereša. Celina, tj. crnogorska država u nmastajanju, teži da što više umanji samostalnost lokalnih zajednica i da ih što više podredi sebi, dok ove

hoće da što više očuvaju svoju samostalnost prema državi. Nosilac centralizma je vladika u ćijim je rukama skoncenirisana sva državna vlast, kolikogod je ova postojala u Crnoj Gori. Vladika je bio'ličnost bez koje se nije moglo ništa preduzeti na državnom planu Crne Gore. Sam. .Njegoš'je u tom smislu okarakterisao ulogu vladike u raggovoru sa jednim strancem: »Vladika je,u Crnoj Gori sve«. To sve, treba svakako . shvatiti u „smislu. one apsolutističke krilafice: »Dižava to?sam jae. Ali kako država u Crnoj Gori, čak ni'u Njegoševo vreme 'kada je bila jačainego/ikad ranjje,:nije značila mnogo, ni lišnost vladate? nije ni izdaleka objedinjavala u sebi sve vidove društvenog i duhovnog života Crne'Gore. Narodni život, odnosi među pojedinim društvenim celinama uhutar Crne Gore, pa čak i odnosi sa neposrednim susedima na granici, odvijaju se u tradicionalnim oblicima'i tokovima, uprkos svim nastojanjima vladike da ih podredi jedinstvenoj državnoj politici,

Takvom političkom položaju vladike u Cynoj Gori u potpunosti odgovara položaj vladike u kompoziciji »Gorskog vijenca«. U delu čiji Je predmet istorijska sudbina Crne Gore jedino Je vladika kao nosilac zajedničkih interesa i težnji naroda, mogao da bude glavni junak. On je na tom istorijskom planu doista sve, jer se bez njegove saglasnosti ne može preduzeti nikakav opštenarodni posao. Ali čim se tematsko središte dela pomerilo sa istorijsko: i političko-državnog plana ma druge vidovc ŽIvota Crnogoraca, u delu su đošli do izražaja drugi faktori i druge težnje u kojima vladika nije imao skoro nikakvog udela. Na taj način ona famozna fematska dihotomija koja je zbunjivala sve proučavaoce kompozicije »Gorskog vijenca«, ima svoje uzroke u stvarnosti. TJnevši, pored istorijske teme o istrazi poturica u kojoj je vlađika glavni protagonista, i re alističku temu o svakodnevnom životu i Obijčšajima Crnogoraca u kojoj je vladika ili odsutan ili samo 'epizodna ličnost, Njegoš je samo verno i realistički preneo odnose koji su vladali!u Crnoi Gori, ne brinući se mnogo za pravila o dobroi kompoziciji. Kao ni Crna GoYa tako ni »Gorski vijenac«, poema o Crnoj Gori, nije:podnosio nikakve spolja nametnute »regule« a nije ih trpeo upravo zbog toga što se upravljao prema svojim vlastitim regulama koje su proizlazile iz suštine njegovog. bića.

DvaVosnovna kompoziciona principa »Gorskog vijenca«: princip wdramskog centralizma i princip epskog scparatizma i samostalnosti delova, proizlaze, dakle, iz analognih društveno-istorijskih tendencija savremene Crne Gore.

Centralistički princip ima dominaninu ulogu u kompozicionoj organizaciji onog dela »Gorskog vijenca u kome vladika Danilo sa glavarima i narodom odlučuje o daljoj sudbini Ćrne Gore. Dramska radnja tu izvire iz motliva vladičine neod]učnosti ı koncentriše se oko razrešenja sukoba koji je ta neodlučnost izazvala meču Crnogorcima. Princip samostalnosti delova, separatistički princip crmogorske istorije, koji je tu potisnut u pozadinu ali nei sasvim ukinut, izbija u prvi plan u onom delu »Gorskog vijenca« u kome glavna tema nije više državna politika nego narodni život. Dclovi tu žive svaki za sebe, slobodni i-samostalni u odnosu na centralnu temu, Njihovi protagonisti su grupe naroda ili pojedinci naroda (Crnogorci koji svadbuju sa Turcima, sestra Batrićeva, pop Mićo, baba). Vladika kao oličenje TOIOALVR odsutan je sve do poslednje od njih a glavari kao oslonci te vlasti samo su pasivni posmatrači.

Nedostatak dejstva centralne ideje i njenih nosilaca koji bi povezivali delove i usmeravali ih ka jedinstvenom cilju, ne podrazumeva i njihovo nepostojanje, njihovo apsolutno odsustvo u njima. Oni su ı stvari prisutni svojim neprisustvom i aktivni svojom. neaktivnošću, on! postoje tu kao negativni činilac. Nepostojanje organizovane akcije koja bi dolazila iz centra, dovodi ili do slabljenja narodne borbe ili do stihijskog otpora ili pak vodi unutrašnjoj anarhiji koja onemogućava svaki otpor. Ta misao sadržana. je u epizođama iz narodnog života čas kao otvorena čas kao latentna kritika koja pogađa kako centralnu vlast zbog njene neaktivnosti, tako i narod zbog njegove sklonosti ka stihiji. Ona narasta u dramatičnoj gradaciji do zaključka o potrebi organizovanog usmeravanja narodnih snaga ka jedinstvenom cilju. Na taj način centralistička ideja crnogorske istorije proizlazi kao nužnost iz posledica njenog neprisustva ili nedovoljnog prisustva u životu crmogorskog naroda. Ona le u tim samostalnim epizodama momenat jedinstva kojim se prevlađuje mjihov separatizam 1ı organizuje njihov razvoj u pravcu jedinstvenog zaključka.

. Jedinstvo ciljeva državme politike i narodnih snaga, koje realističko slikanje narodnog života otkriva kao istorijsku nužnost, realizovano je u završnom delu »Gorskog vijenca« u zajedničkoj akciji protiv poturica. Tu su izmirene sve suprotnosti koje su se pojavile u prethodnim delovima speva, suprotnosti između misli i akcije, filosofije i istorije, države i naroda. Momenat izmirenja je tu kao i u istoriji Crne Gore borba protiv zajedničkog nepri· jatelja.

Prema tome, u unutrašnjim odnosima strukture »Gorskog vijenca« došle su do izraza sve one snage i protivurečnosti koje su određivale pravac kretanja i činile suštinu crnogorske Istorije. Njegovi kompozicioni zakoni su analogni zakonima društveno-političkog sistema Cime Gore. U tom smislu umetnička forma »Gorskog vijenca« predstavlja ne samo adekvatnu realizaciju njegove sadržine nego i njenu dopunu, jer otkriva neke suštinske vidove stvarnosti koji su tematski zaobiđeni. To samostalno značenje forme »Gorskog vijenca« donosi, uz njegovu poeziju, filosofiju, istoričnost i realizam, još jednu njegovu veliku dimenziju koja ga na ovom području kao i svaka od na= brojanih na svom, čini jedinstvenim i nemerljivim. Kao što je u njegovom molivu (Crna Gora kao »iskra« slobode koja se »izvija« u plamen oslobodilačkog rata) sadržana istorijska misao Crne Gore, u njegovoj predmetnosti drama njene istorije i slika njene svakodnevne stvarnosti, u poeziji njegovog govora njeno vekovno životno iskustvo, tako su u zakonima njegove umetničke forme sadržani oblici njenog. društvenog postojanja. Na svim planovima svoje strukture »Gorski vijenace je ma prvom mestu Crna Gora prenesena u svet poctskih slika i misli, i umetničkih oblika.

ja a NU 1 i

. —I

da a OON

deka Sp 0

i Ka

e, a it S e