Књижевне новине

ı Dragan M. TEREMIĆ

esej esej esej esej esej esej esej esej

+ ,

(Nastavak iz prošlog broja)

TESNO POVRZUJUĆI umetničko stvaralaštvo s društvenim težnjama i svođeći umetnička dela na izraze pojedinih društvenih klasa i staleža, marksistička kritika je vrlo često zanemarivala individualni momenti u stvaralaštvu, koji i čini jedno delo pravim umetničkim delom, a drugo, iako polazi od istih shvatanja i bprikazuje istu društvenu situaciju pretvara u kič, U stvari, jedno vreme pod marksističkom HKritikom „podrazumevala se samo sociološka analiza dela. Pod uticajem Georgija Plehanova, koji Je istakao da kritika treba, pre svega, da traži 50ciološki ekvivaleni umetničkog dela i njegovu vrednost procenjuje na osnovu tog ekvivalenta, u mnogim zemljama u trećoj i četvrtoj deceniji našeg veka pod imenom marksistička kritika negovala se sociološka kritika. A io traženje sociološkog ekvivalenta pretvorilo se uglavnom u svoju suproinost — u individualivam, jer je taj ekvivalent, u stvari, tražen u ličnom stavu pisca prema društvenoj situaciji. Zato se ocena dela ijednog pisca menjala sa sva-– kom promenom njegovog političkog stava, kao što pokazuju primeri gotovo dijametralno suprotnog ocenjivanja vrednosti dela Anatola Fransa, Andrea Žida, Džona Dos Pasosa, Ernesta Hemingveja, Andrea Malroa, Žan-Pola Sartra u raznim vremenima, srazmerno njihovom pozitivnom ili negativnom odnosu prema marksizmu, socijalizmu, radničkom pokretu. Mayksistička književna kritika, na žalost, ni kao sociološka analiza nije iskoristila „svoju šansu. S obzirom da je tenovska tradicija u književnoj kritici samo formalno vodila sociološkoj analizi, ona je mogla da unese jednu novu dimenziju, proučavajući detaljno i dosledno kako se u književnim delima ogleda du jednog vremena, njegov ukus, društvene institucije i unutrašnja kretanja društva. Ali ona se, uglavnom, ograničavala na tumačenje kKhnjiževnosti kao izraza osnovnih potreba i težnji dve zavađene klase i na određivanje pripadnosti pisaca i njihovih dela jednoj od tih dveju klasa. U tom stilu pisao je čak i svakako najistaknutiji marksistički književni kritičar Djerdj Lukač, mada se tom dihotomijom. zanemarivalo osvetljavanje tananih odnosa društva i Književnosti. A trebalo je, na primer, da savremena marksistička „književna kritika sledi analizu jarpurlartizma koju je Plehanov dao u studiji

„Umetnost i društveni život“, pokazujući kako . .

su vomantičari i larpurlariisti svojim umetničkim stavovima izražavali negodovanje prema građanskom društvu. U nastavku ove analize, ona je mogla utvrditi kako su mođernisti u još jačem vidu pokazivali isto negodovanje. Tek tako bi bilo objašnjeno zaštio su mnogi od njih (ruski futuristi, nemački ekspresionisti, fran= cuski i jugoslovenski nadrealisti) prihvatili sorijalistički pokret pre nego mnogi kritički reaisti. Međutim, savremena marksistička književna kritika je, držeći se jednog više političkog nego sociološkog šablona, čak i romantičare i larpurlartiste proglasila za eksponente građanske kulture i ideologije, a moderniste

je tretirala gotovo kao neprijatelje socijalizma, .

radničkog pokreta i naroda.

Jedan od kriterija koga se marksistička Kritika često preterano držala bio je moralistički kriterijum, koji su usvajali i mnogi građanski teoretičari umetnosti, naročito pre učvršćivanja građanske klase na vlasti. Deni Didro je još sredinom XVIII veka zahtevao da svaki umetnik slavi vrlinu i žigoše poroke, a tom mišljenju podvrgli su svoje stvaralaštvo i mnogi 50

cijalistički i marksistički orijentisani pisci, ma- ·

da je očigledno da se građanska Književnost obogatila najznačajnijim delima kad se oslobodila svoje prvobitne, previše naglašene političko-moralne angažovanosti. Naravno, oni su slavili vrlinu koja je bila u službi revolucije i žigosali porok u službi reakcije i svoja književna dela ispunili crno-belim prikazivanjem, S jedne strane neverovatno neustrašivih i plemenitih ljudi a s druge — jadnih kukavica i; po> diaca. Kritika je, isto tako, tražila od pisaca da akcenat bacaju na pozitivne ličnosti i da na tai način potpomognu izgrađivanju novih ljudi. A ti pedagoški aobziri doveli su ne samo do pojednostavljivanja psihologije i slabljenja motivacije u proznim delima, nego i do umrtvljivanja nekih „negativnih“ Književnih vrsta, kao što je, na primer, satira. Kritičari nisu bili voljni da, nasuprot prikazanim negativnim pojavama i likovima u satiri, vide pozitivnu ulogu samoga pisca. Američki napredni pisac Sol Belou je, međutim, u zborniku eseja „Pisac u nedoumici" s pravom primetio: „Bitno čoveštvo romana mora da bude piščevo čoveštvo. Njegova snaga, njegova virtuoznosi, njegove boet-

ske moći, njegovo čitanje sudbine, nalaze se u središtu njegove knjige. Od čitaoca se iraži da.

pokaže svoje simpatije za pisca pre nego za ijčnosti“. Na žalost, marksistički kritičari, koji kao kritičari treba da buđu naipažljiviji čitaoci, često su sudili piscima za dela, odnosno nedela njihovih ličnosti, sa kojima ovi nisu po kazivali ni najmanju solidarnost.

Osuđujući slikanje negativnih strana života u socijalističkom društvu, marksistički kritičari su obično polazili od shvatanja da je ovo drušlvo u suštini pozitivno i da zato ne zaslužuje da se prikazuju i naglašavaju njegove negativne strane. Pomoću teorije tipičnosti ugušivane su težnje pisaca da, sledeći primer svojih prethod-

nika od najdavnijih vremena do danas, prika-.

zuju život i u njegovim iskrivljenim, negativnim stranama i na taj način se bore protiv hjih. Takav stav kritike doveo je do idđealizovanja. stvamosti u književnosti i u tom pogledu soci=

MONTIŽEVNEB NOVINE

Iskustva

marksističke

književne” kritike

jalistički realizam stoji ispod Kritičkog realizma. Islandski epičar Haldor Laksnes, koga obično ubrajaju u socijalističke realiste, opravdano je rekao da smatra da je socijalistički »ealizam, u stvari, idealizovani realizam, jer ne prikazuje pravu stvarnost, već „onu stvarnost koju ljudi žele da stvore u uslovima socijalizma i, njegovom pomoći“. : ı Ni

U marksističku kritiku se bio uvukao i jedan površni evolucionizam. U ime tog evolucio= nizma socijalističkoj književnosti se Dpo svaku cenu nametala vera da je lepša budućnost u potpunosti već obezbeđena socijalističkom ?evolucijom, iako ona, svakako, sutomatski ne onemogućava pojavu izvesnih skretanja i udaljavanja s pravog puta u besklasno društvo. Zapažanjem i osvetljavanjem tih negativnih pojava književnost bi mogla da potpomogne brži i sigurniji napredak socijalističke zajednice, ali je u tome sprečava nametnuti optimizam. Predrasudu o optimizmu i životnoj radosti kao osećanju koje treba da prožima dela socijalističkih pisaca, 5 teoretičarima socijalističkog realizma delio je čak i Andre Žid u vreme kad je simpatisao sa socijalizmom. U predavanju „Književnost i revolucija“ održanom 1994. godine on je rekao: „Čini mi. se da će se sOvjetska književnost najslavnije protivstaviti građanskoj književnosti radošću. Radošću koja je, avaj! još nedostižna za ostalu Evropu i koju mi sada možemo samo poželeti, ali koja će, malo-pomalo „nadam se, zračiti iz SSSR-a na ceo svet“. Ali takav optimizam po svaku cenu, naravno, uspavljuje svest i ne podstiče na ak= ciju, te, na taj način, marksistička književna kritika koja ga usvaja nehotice negira revolucionarne težnje marksizma?

Isuviše ističući značaj sadržajne strane književnosti, marksistička kritika je zanemarila važnost piščevog stila, finoću i složenost načina izražavanja i duhovitost formalnog uobličavanja dela. Odbacivši shvatanja ruskih formalista i

esej esej esej esej esej esej esej esej

W dg .

čeških strukturalista, MIL Je

. zapostavili analizu onoga Što predstavlja iivo

književnog dela, analizu kompozicije, stila i jezika. Engleski kritičar Ajvor Armstrong Ričards je tvrdio: „Mi obraćamo ažnju na ono što je spoljašnje kada ne znamo šta da činimo sa samom pesmom“, kao da književno delo nastaje ex nihilo, dok su ga marksistički kritčaxi uglavnom tumačili pobudđama koje je umefnik dobio spolja, iz svoje. društvene sredine. 1 dok su predstavnici amglosaksonske „nove kritike“ i stilističari srednje i zapadne Evrope posvećivali. gotovo svu pažnju ispitivanju kompozicionih, stilskih i jezičkih osobina književnog dela, marksistički kritičari su zanemarivali formalne odlike književnog dela, držeći da književni jzraz kao prirodna, neposredna posledica sadržaja, odnosno „spoljašnjih“ faktora, predstavlja drugostepeni fenomen. Zato je svak6 veće interesovanje za formalne odlike književnog dela kako u teoriji tako i u književnoj praksi dobijalo pejorativan naziv „formalizam“. Tek u poslednje vreme neki marksistički kritičari postali Su svesni da ovakav stav prema „formalizmu“ znači jednostranost koja sputava književno stvaralaštvo i sprečava, odnosno predupređuje stvaranje virtuozno pisanih književnih dela. Italijanski kritičari su čak stvorili suprotan pojam pejorativnog značenja: „kontenutizam“, da bi njime označili jednostrano ispitivanje smisla i vrednosti knijževnog dela samo pomoću ana= lize njegovog sadržaja. Bilo je, međutim, potrebno mnogo vremena da marksistička kritika dođe do sasvim jednostavnog i gotovo očevidnog shvatanja da su formalne odlike Kknjiževnog dela nešto što ne predstavlja samo nastavak i nenužni privesak njegovog sadržaja, naime do shvatanja koje je Frnst Fišer izrazio u delu „O nužnosti umetnosti“ sledećim rečima: „Forma umetničkog dela je više nego pridodati ukras, ona je originalno, „eleganino“ rešenje teškoća koje proizilaze ne samo iz sadr~

žaja dela nego i iz radđošti urnetnika što savla-

'đuje ono što je najteže“.

· Marksistička Mnjiževna Rkritika je oduvek postizala više uspeha kada bi potisnula svoj borbeni, isuviše angažovani, izrazito politički stav. Zato u njenom pozitivnom bilansu ima mnogo više kritičkih studija iz istorije književnosti

. nego iz savremene književnosti. A iz toga jasno

proizilazi da marksistička kritika treba da se oslobodi militaninog suprotstavljanja onoj Kknjiževnoj kritici i književnosti koju ne inspirišu ideje marksizma i akcije radničkog pokretia. Ona treba da prevaziđe oštale kritičke pristupe knijževnosti suverenom' „istorijskom i filozo{skom perspektivom, zauzimajući stav nadmoćnog suđije a ne ravnopravnog borca, jer joj istorijski razvitak i filozofski razlozi daju nadmoć koju nema nijedna druga kritika: mogućnost da književno stvaralaštvo ne posmalra iz jednog ugla i ne osvetljava samo jednu njegovu stranu. Oi

. Dok god se bude postavljala u položaj fron=falnog oponenta građanske kritike kao formalističke, dekadenfne i 'imoralne, marksistička kritika će biti jednostrana, nepotpuna i dogma– lična. Kao dijalektička, ona treba da teži sVCstranosti, jer je Lenjin u „PFilozofskim sveskama“ dijalektiku s punim pravom definisao

kao svestranost. Ona je, dakle, dužna da preva-.

ziđe dosadašnje jednostranosti i ograničenosti svog i svakog pristupa književnom delu. Da bi zauzela ono mesto u svetu duha koje je marksizam, odnosno istorijski materijalizam, zauzco u savremenoj „socćiologiji, mora se osloboditi krutosti i uskosti gledišta, uspostaviti kontinuitet 5 knijževnom i kritičkom mišlju. ranijih epoha, sintetički analizirati ne samo društveni

· sadržaj nego·i individualni izraz i formu, stil i

Jezik umetničkog dela.

Po mnogim indđicijama izgleda đa se marks]stička književna kritika tako i razvija i da je kadra da u književnosti viđi jednu specifičnu ljudsku delatnost, u kojoj, u svakoj društvenoj formaciji, imaju svoje mesto, pored razuma imaginacija, čulnost i osećanje, pored svetlih sitrana života razne njegove nedaće, pored moralističke i političke tendencije čovekova težnja da izmišlja i uživa u tome. Za poslednjih desetak zođina pojavio se niz knjiga i studija koji svedoči da se u marksističkoj književnoj kritići nešto duboko promenilo i da se ona obogatila novim, širim i pogodnijim kriterijima za ocenjivanje kuwijževnog stvaralaštva. Plejada istaknutih kritičara: Viktor Šklovski, Ernst Fišer, Anri Lefevr. Galvano dala Volpe, Lisjen Goldman, Eduard Goldštiker, Jan Kot, Rože Gayodi, Lešek Kolakovski, Arnold Ketl, Robert Hans

Haveman itd. na razne načine i u različitom ·

stepenu potiskuju preterani racionalizani, naglašenu političku ienđencioznost, moralizatorski ton, vulgarni sociologizam, jednostrani optimizam, zanemarivanje formalne strane književnog dela i dogmatičko odbacivanje lične {ormule kritičara, odnosno sve ono što je uglavnom karakterisalo mayksističku književnu kritiku posšlednje tri decenije u većini zemalja u kojima se ona negovala.

Vremenski uzev, prioritet u ovoj važnoj pyromeni u marksističkoj književnoj kritici pripada jugoslovenskim piscima. Već sa prvim slvavalačkim pristupom problemima kritike u SOCijalističkoj Jugoslaviji pod marksističkom Književnom kritikom „shvaćena je delatnost van okvira uskog dogmatizma koji je tada uglavnom karakterisao ovaj pojam. Stavovi Koje su jJUgoslovenski pisci zastupali na Drugom, zagrebačkom kongresu književnika Jugoslavije 1949. godine, na Trećem, ljubljanskom kongresu 1952. godine i na Vanrednom plenumu Saveza književnika Jugoslavije 1954. godine u Beogradu, predstavljali su vidne negacije tog dogmatizms i irasiranje jednog mnogo pogodnijeg, sveštranijeg i đubljeg pristupa književnom stvaralaštvu. Uzroke jednođušnosti ovakvog jihovog stava prema marksističkoj Kmjiževnoi kritici treba tražiti kako u opštoj društveno-političko} klimi u kojoj se razvijala socijalistička Jugoslavlja tako i u antiđogmatskoj tradiciji koja se među jugoslovenskim piscima i kritičarima začela između dva svetska rata, a posebno ti kri tičkom i esejističkom delu Miroslava Jrleže, Josipa Vidmara i Marka Ristića. U tim okolnc= stima unutar jugoslovenske Književne kritike razvila se mnogostranošt gledišta koje jie sjedi njavao jedinstven cilj: nastojanje da književnost bide samostalni deo opšteg napora za ostvsrenje idealnog humaniteta u besklasmom, isfin= ski ljudskom društvu,

Iz te istorijske i filozofske perspektive, iz koje jugoslovenski kritičari sagledavaju zađatke književne kritike, nijedna formula o jednoj je= dinoi „pravoj“ književnosti, koja uvek nužno izražava samo jednu „ograničenu stvaralačku orijentaciju, ne zaslužuje da dobije apsolutnu podršku marksističke književne kritike. U tor smislu je Miroslav Kyleža na Vanrednom plenumu Saveza književnika Jugoslavije 1954. go= dine u referatu pod maslovom „O tenden-= ciji“ rekao sledeće: „Netko može da bude realistički reakcionaran isto tako kao što bi netko mogao đa bude džojsovski ili samjuelbeketovski bunftovnik. Zbrka je u oba smjera podjednaka. — Aktivizam, parolaštvo, kadrovi, idejne direktive, sve su fo puste riječi kao i teme iz slobodne enotike ili apstraktnih asocijacija, ako su zbunjene, i ako nemaju u programatskim ostvarenjima svoje specifične pjesničke težine, što je, na žalost, veoma čest slučaj. Nisu to samo konvencije „lijeve“, one mogu isto tako biti i „desne“ i onda kađ misle da nisu, tj. kada su blagoglagoljivo reklamirane kao estetski „revolucionarne!“ Marksistička književna kritika se dugo oduševljavala frazama, manifestima i deklaracijama više nego stvarnirn knijževnim vrednostima! Zato, odbacujući kako preteranosti raznih jednostranih orijentacija građanskih kritičkih pravaca, tako i svoje sop-

stvene jednostranosti, ona treba da postane sin-

letički pogled na književnost i da potpomogne njene napore da, kao specifičan izraz ljudskog stvaralaštva, doprinese usavršavanju čovekove ličnosti i društva pomoću sredstava koja po nekad čak prividno protivreče drugim ljudskim, akcijama sa istim ciljem. Njena isto rija je već prilično duga i o, uprkos mnogobrojnim neuspesima i promašajima, svedoči o njenoj vitalnosti. A ako iz te duge isto-

. rije izvuče iskustva koja joj se sve više nameću,

marksistička književna kritika će opravdati nade koje Gi nju polažu kako oni koji se bore za društveni napredak tako i oni koji ne mogu da ga zamisle bez vclike, blistave, duboko ljud=

ske »hndičevnosti, 5

O an